کرمان رصد - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
فهرستی درخشان و رو به رشد از استعدادهای پژوهشی، از فیزیکدانان هسته‌ای پرینستون گرفته تا مهندسان ناسا و متخصصان هوش مصنوعی، در حال ترک ایالات متحده و پیوستن به مراکز علمی چین هستند. بر اساس آمارها، از ابتدای سال گذشته میلادی دست‌کم 85دانشمند برجسته به صورت تمام‌وقت به موسسات تحقیقاتی چین پیوسته‌اند. این پدیده که «فرار مغزهای معکوس» نام گرفته، پرسش‌های جدی‌ای را درباره توانایی بلندمدت آمریکا برای جذب و حفظ نخبگان جهانی مطرح کرده است؛ کیفیتی که ستون اصلی رهبری بی‌چون‌وچرای این کشور در علم و فناوری پس از جنگ جهانی دوم بوده است. این روند می‌تواند موازنه قدرت را در رقابت استراتژیک واشنگتن و پکن بر سر صنایع آینده‌ساز مانند هوش مصنوعی، رایانش کوانتومی و نیمه‌رساناها تغییر دهد.
دولت چین سال‌هاست که برای جذب استعدادهای بین‌المللی، به‌ویژه پژوهشگران چینی که برای تحصیلات عالی به خارج رفته بودند، تلاش می‌کند. این ماموریت با تشدید کنترل‌های فناوری آمریکا علیه چین و تاکید شی جین‌پینگ، رهبر چین، بر نوآوری به‌عنوان تنها راه امنیت اقتصادی، اهمیت بیشتری یافته است. اکنون، مجموعه‌ای از سیاست‌های دولت آمریکا به این روند شتاب بخشیده است:
1. کاهش بودجه‌های تحقیقاتی: دولت ترامپ برای کاهش‌های عظیم در بودجه‌های فدرال تحقیقاتی فشار می‌آورد که این امر عدم قطعیت گسترده‌ای را در آزمایشگاه‌های دانشگاهی ایجاد کرده است.
2. افزایش نظارت و هزینه‌ها: نظارت دولتی بر تحقیقات افزایش یافته و هزینه ویزاهای تخصصی H1-B برای کارگران خارجی به شکل چشم‌گیری بالا رفته است.
3. فضای سیاسی: نگرانی‌ها به‌ویژه برای پژوهشگران چینی‌تبار شدیدتر است. استفاده از ویزای دانشجویان چینی به‌عنوان اهرم چانه‌زنی تجاری و زمزمه‌های احیای «ابتکار چین» (China Initiative) - برنامه‌ای که به‌دلیل دامن زدن به سوءظن علیه دانشگاهیان چینی‌تبار بسیار بحث‌برانگیز بود، فضایی از بی‌اعتمادی و اضطراب را حاکم کرده است.
به گفته «یو شیه»، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پرینستون، دانشگاه‌های چینی این تغییرات در آمریکا را «هدیه‌ای از طرف ترامپ» می‌دانند که به آنها در جذب استعدادهای بیشتر و باکیفیت‌تر کمک شایانی می‌کند.
بازار ![]()
فرصت‌طلبی راهبردی چین
دانشگاه‌های چین در حال بهره‌برداری حداکثری از این فرصت هستند. «لو وویوان»، شیمیدانی که پس از سال‌ها تدریس در دانشگاه مریلند به دانشگاه فودان شانگهای پیوسته، از «جهش آشکار در تعداد متقاضیان کار از خارج» خبرمی‌دهد. دانشگاه‌ها با ارائه پیشنهادهای وسوسه‌انگیز شامل دسترسی اولویت‌دار به بودجه‌های کلان تحقیقاتی (تا 400 هزار دلار)، کمک‌هزینه مسکن و حمایت از خانواده، فعالانه در حال جذب نخبگان هستند. این تلاش‌ها تنها به محیط آکادمیک محدود نمی‌شود. برنامه‌هایی مانند «چیمینگ» (Qiming) با هدف تزریق پژوهشگران سطح بالا به بخش تجاری و صنعتی چین، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند نیمه‌رساناها که تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارند، فعالیت می‌کنند. یک کارشناس کاریابی در این زمینه می‌گوید: «از زمانی که آمریکا ما را در تنگنا قرار داده، تقاضا برای استعداد در حوزه مدارهای مجتمع مرز نمی‌شناسد.»
دولت چین همچنین با معرفی ویزای جدیدی به نام «ویزای K» برای استعدادهای جوان علم و فناوری و ایجاد دوره‌های جذب اضافی، راه‌های ورود نخبگان را تسهیل کرده است. دولت آمریکا سال‌هاست که این برنامه‌ها را تهدیدی برای امنیت ملی و تلاشی برای سرقت فناوری می‌داند. اما به نظر می‌رسد سیاست‌های اخیر واشنگتن، ناخواسته به موفقیت همین برنامه‌ها کمک کرده است. جذابیت چین تنها به دلیل مشکلات داخلی آمریکا نیست. رشد اقتصادی خیره‌کننده و سرمایه‌گذاری عظیم این کشور در تحقیق و توسعه، آن را به یک قطب علمی نوظهور تبدیل کرده است. در سال 2023، چین بیش از 780میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری کرد که رقمی نزدیک به 823میلیارد دلار آمریکا است.
شی جین پینگ وعده داده است که چین تا سال2035 به یک قدرت علمی «خودکفا و قوی» تبدیل خواهد شد. نتایج این سرمایه‌گذاری مشهود است: از آوردن نمونه از سمت پنهان ماه توسط برنامه فضایی جاه‌طلبانه این کشور تا پیشتازی در انرژی‌های تجدیدپذیر، ارتباطات کوانتومی و فناوری‌های نظامی پیشرفته. امروز، دانشمندان چینی مقالات بیشتری نسبت به همتایان آمریکایی خود در مجلات علمی طراز اول منتشر می‌کنند و دانشگاه‌های این کشور در حال صعود به رتبه‌های برتر جهانی هستند. البته چین هنوز راه درازی در پیش دارد. کنترل‌های حزب کمونیست بر فضای آکادمیک، کندی رشد اقتصادی و چالش‌های مربوط به کیفیت زندگی، موانعی بر سر راه تبدیل شدن به قدرت اول علمی جهان هستند. با این حال، برای بسیاری از دانشمندان، اولویت اصلی، وجود مکانی با آرامش و بودجه کافی برای ادامه تحقیقات است و چین به‌طور فزاینده‌ای این شرایط را فراهم می‌کند.
نگاه دانشمندان: از دلایل شخصی تا نگرانی‌های حرفه‌ای
دانشمندانی که به چین نقل مکان کرده‌اند، دلایل متنوعی از جمله نزدیکی به خانواده، آغاز فصلی جدید در زندگی حرفه‌ای و تمایل به تربیت نسل جدید را ذکر می‌کنند. بسیاری از آنها تاکید دارند که علم را یک رقابت با حاصل جمع صفر نمی‌بینند، بلکه آن را تلاشی برای منفعت کل بشریت می‌دانند که بر پایه همکاری‌های بین‌المللی شکوفا می‌شود. اما فضای سیاسی حاکم، این تصمیمات را رنگ‌وبوی سیاسی بخشیده است. ژانگ ییتانگ، ریاضیدان برجسته، تصمیم خود برای پیوستن به یک دانشگاه چینی را مستقیما به وخامت روابط آمریکا و چین مرتبط دانست. تجربه تلخ «ابتکار چین» که به گفته منتقدان، سوءظن و تعصب را علیه دانشمندان چینی‌تبار نهادینه کرد، بسیاری را به ترک آمریکا واداشت. نامه‌ای که توسط بیش از هزار استاد دانشگاه امضا شد، هشدار داد که احیای این برنامه «به اهداف استخدامی چین بهتر از هر برنامه استعدادیابی خودشان خدمت خواهد کرد.» تحقیقات نشان می‌دهد پس از اجرای این ابتکار، خروج دانشمندان چینی‌تبار از آمریکا 75درصد افزایش یافت.
لو وویوان که پس از دو دهه فعالیت در آمریکا و مواجهه با تحقیقات موسسه ملی بهداشت (NIH) آنجا را ترک کرد، می‌گوید: «بدون شک، سیاست‌های کوته‌بینانه کنونی، همکاری‌های متقابلا سودمند علمی میان دو کشور را خفه کرده است. طنز ماجرا اینجاست که آسیب جبران‌ناپذیر این سیاست‌ها برای آمریکا بسیار بیشتر از چین است؛ زیرا چین با سرعت در حال تبدیل شدن به یک قدرت علمی و فناوری است.» یائو شینگ-تونگ، ریاضیدان و برنده مدال فیلدز که پس از 35سال‌هاروارد را به مقصد دانشگاه چینهوا ترک کرد، این هشدار را این‌گونه خلاصه می‌کند: «اگر دانشگاه‌های آمریکایی اشتباه کنند و بهترین افراد خود را از دست بدهند، نه لزوما به چین، بلکه به اروپا و دیگر کشورها، این می‌تواند یک فاجعه برای علم آمریکا باشد.»