کرمان رصد - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
سیدمحمود کاشانی-حقوقدان| روز 6 شهریور 1404 (28 اوت 2025)، دولت‌های بریتانیا، فرانسه و آلمان با متهم کردن ایران به پایبند نبودن به تعهدات خود در برجام، خواستار آن شدند 6قطعنامه پیشین شورای امنیت که با امضای موافقت‌نامه برجام مُلغی شده بوده‌اند دوباره بازگردانده شوند.
روز جمعه 28 شهریور 1404 (19 سپتامبر 2025)، نشست شورای امنیت سازمان ملل برای رای‌گیری درباره قطعنامه‌ای که از سوی رئیس شورای امنیت در راستای درخواست سه کشور اروپایی در دستور کار این شورا گذاشته شده بود برگزار شد. موضوع این قطعنامه در اجرای ماده 37 برجام، ادامه یافتن مُلغی بودن تحریم‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران بود.
از آنجا که «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) یک عهدنامه بین‌المللی میان ایران و کشورهای 1+5 است، هرگونه تصمیم‌گیری از سوی شورای امنیت درباره این موافقت‌نامه یا قطعنامه 2231 که در تایید آن صادر شد، باید بر پایه عملکرد دولت‌های 1+5 پیرو امضای این موافقت‌نامه باشد. در این زمینه به ساختار این موافقت‌نامه و عملکرد بعدی دولت‌های آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان در اجرای آن پرداخته می‌شود.
1- مسوولیت مشترک اعضای 1+5
همان‌گونه که در مقاله‌ای در اعتراض به درخواست این سه کشور اروپایی نوشتم و روز 17 شهریور 1404 در روزنامه «دنیای اقتصاد» به چاپ رسید، ماده 28 «برنامه جامع اقدام مشترک»، از گروه 1+5 و ایران خواسته است: «که این برجام را با حُسن‌نیت و در فضای سازنده بر مبنای احترام متقابل اجرا کنند و از هرگونه اقدام ناسازگار با نص، روح و نیت این برجام که اجرای موفقیت‌آمیز آن را مختل کند خودداری کنند...».
بنابراین بریتانیا، فرانسه و آلمان با آمریکا مسوولیت مشترک داشته‌اند و با خارج شدن دولت آمریکا از برجام و برقرار کردن تحریم‌های گسترده علیه ایران که نقض اساسی این موافقت‌نامه بوده است، این سه کشور نیز نمی‌توانند خود را از نقض آشکار تعهد آمریکا از برجام کنار بکشند و همچنان خود را پایبند به برجام به شُمارآورند؛ زیرا ماده 28 برجام، گروه1+5 را که طرفِ این موافقت‌نامه با ایران بوده‌اند، هم‌زمان متعهد به اجرای برجام دانسته و بر مسوولیت مشترک آنان در تعهدات برآمده از برجام تاکید کرده است. به‌ویژه با خارج‌شدن دولت آمریکا از برجام در 18 اردیبهشت 1397 (8 مه 2018) که تخلف از اجرای تعهدات این دولت در برجام بود، درخواست دولت آمریکا از شورای امنیت در روز 30 مرداد 1399 که اعتبار قطعنامه‌های پیشین و ملُغی‌شده شورای امنیت علیه ایران بازگردانده شود، مردود اعلام شد، از این‌رو که دولت آمریکا عضو برجام نیست.
با برقرار کردن تحریم‌های یکسویه و گسترده دولت آمریکا علیه ایران، با تخلف از ماده 28 برجام که از دولت‌های 1+5 خواسته است از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و نیت این برجام خودداری کنند، دولت آمریکا این موافقت‌نامه را به گونه اساسی نقض کرده و سه کشور اروپایی نیز که با دولت آمریکا مسوولیت مشترک داشته‌اند به هیچ عنوان حق استناد به این موافقت‌نامه یا ماده 11 قطعنامه 2231 شورای امنیت را که در تایید برجام صادرشده است نداشته‌اند.
2- نقض اساسی برجام
همان‌گونه که دیدیم درخواست دولت آمریکا برای بازگرداندن تحریم‌های مُلغی‌شده شورای امنیت در سال 1399 از سوی شورای امنیت سازمان ملل، هنگامی‌که نماینده کشور اندونزی ریاست آن را بر عهده داشت، رد شد. رئیس کنونی دوره‌ای شورای امنیت نیز که نماینده کره جنوبی است کمترین مجوزی برای پذیرش درخواست سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان برای زمینه‌سازی در بازگرداندن تحریم‌های پیشین شورای امنیت پس از نقض اساسی برجام از سوی دولت آمریکا و تحمیل تحریم‌های گسترده علیه ایران نداشته است.
با این حال این کشور بر پایه ماده 11 قطعنامه 2231 شورای امنیت، شخصا قطعنامه‌ای را در اجرای ماده 37 برجام و در راستای درخواست این سه کشور اروپایی عضو برجام، در شورای امنیت به رای گذاشت تا زمینه بازگشت تحریم‌های پیشین و مُلغی‌شده شورای امنیت علیه ایران را فراهم آورد. از همین‌رو روسیه در بیانیه‌ای که روز 29 شهریور 1403 منتشر کرد، رئیس شورای امنیت از کُره‌جنوبی را زیر نفوذ سه کشور اروپایی دانست. از سوی دیگر، بند 5 دیباچه «برنامه جامع اقدام مشترک» مقرر کرده است: «این برجام موجب لغو جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان‌ملل و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران... خواهد شد.»
از آنجا که دولت آمریکا از توافق برجام خارج شده و تحریم‌های گسترده‌ای را با تخلف آشکار از بند 5 دیباچه برجام به دولت ایران و نهادها و اشخاص مرتبط با آن تحمیل کرده، مرتکب نقض اساسی «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) شده است. بر پایه بند یک ماده 60 کنوانسیون وین سال 1969 در زمینه حقوق عهدنامه‌ها: «نقض اساسی یک عهدنامه دوجانبه از سوی یکی از دو طرفِ آن، به طرفِ دیگر اجازه می‌دهد بهعنوان مبنایی برای پایان بخشیدن به این عهدنامه یا به تعلیق درآوردن اجرای همه یا بخشی از آن استناد کند.» بنابراین دولت ایران حق داشته خود را از قید تعهداتی که در برجام پذیرفته بوده و آنها را به اجرا درآورده است، رها سازد یا ادامه اجرای تعهدات خود را به حال تعلیق درآورد. در همین راستا ایران در ذیل بند 37 برجام، حق رها شدن از تعهدات خود را چنین محفوظ داشته است: «ایران بیان کرده است که چنانچه تحریم‌ها جزئا یا کلا مجددا اِعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد کرد.»
3- درخواست سه کشور اروپایی غیرقانونی است
شگفت‌انگیز است با تحریم‌های گسترده‌ای که دولت آمریکا به ایران تحمیل‌کرده و نقض آشکار بند 5 دیباچه و ماده 28 برجام بوده‌اند، سه کشور اروپایی عضو 1+5، روز 6 شهریور 1404 (28 اوت 2025) از شورای امنیت سازمان ملل درخواست کرده‌اند قطعنامه‌های تحریم‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران بازگردانده شوند و افزوده‌اند: «پس از خروج ایالات متحده از برجام در 8 مه 2018 و با وجود اینکه ایران از مه 2019 اجرای تعهدات خود را در برجام متوقف کرد، فرانسه، آلمان و بریتانیا (E3) بهعنوان طرف‌های متعهد به این توافق باقی ماندند.»
این در حالی بوده است که با خارج شدن آمریکا از برجام و سپس تحمیل تحریم‌های گسترده یک‌جانبه از سوی این دولت علیه ایران که نقض اساسی برجام بوده است، این سه کشور اعتراضی به این تحریم‌ها نکرده و کوششی برای پیشگیری از آنها انجام نداده‌اند و با نقض اساسی برجام، موضوع و هدف این موافقت‌نامه منتفی شده و پایبندی این سه کشور به آن جایگاهی نداشته است. در همین راستا آقای امیرسعید ایروانی، رئیس هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل، در نشست روز 28 شهریور 1404 به‌درستی تاکید کرد: «طرف‌هایی‌که مدت‌ها در نقض اساسی برجام بوده‌اند، نمی‌توانند ناگهان خود را بهعنوان پاسداران پایبندی معرفی کنند. این نه حقوقی است و نه قانونی، بلکه فرصت‌طلبی است که در پوشش قانونی بودن پنهان شده است... ایران نه برجام، نه معاهده منع گسترش و نه تعهدات پادمانی خود را نقض نکرده و برنامه هسته‌ای ایران کاملا صلح‌آمیز باقی مانده است.»
وی در بخش دیگری از سخنان خود به کوتاهی رئیس شورای امنیت در مشورت با ایران و اعضای دیگر شورای امنیت پرداخته است. نماینده روسیه نیز در همین نشست گفت: «اقدام تروئیکای اروپا برای اِعمال دوباره تحریم‌ها علیه ایران، هیچ مبنای قانونی ندارد.» نماینده چین نیز به‌درستی اقدامات آمریکا را برخلاف برجام توصیف کرد و افزود حتی آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران حمله کرد. یادآور می‌شوم که بر پایه ماده 27 منشور سازمان ملل: «تصمیم‌های شورای امنیت در همه موضوع‌ها باید با رای موافق 9 عضو که دربرگیرنده رای موافق همگی اعضای دائمی این شورا باشد گرفته شوند...».
از آنجا که قطعنامه‌های تحریم‌های شورای امنیت در سال‌های 2006 تا 2010(1384 تا 1388) و قطعنامه تحریم سال 2015 (1394) علیه ایران با رای همگی اعضای دائمی شورای امنیت صادر شده بوده‌اند و این تحریم‌ها با امضای برجام و قطعنامه 2231 در تایید آن ملغی شدند، بنابراین با مخالفت روسیه و چین در نشست روز 28 شهریور 1403 با بازگشت این تحریم‌ها، اعتبار این قطعنامه‌های ملغی‌شده نمی‌توانسته است بازگردانده شود. ماده 37 برجام نیز که پیش‌بینی کرده است که اگر رای به ادامه ملغی شدن این تحریم‌ها در شورای امنیت داده نشود، اعتبار این قطعنامه‌های تحریم بازگردانده می‌شوند، ناسازگار با ماده 27 منشور سازمان ملل است که هر تصمیم‌گیری در شورای امنیت باید با رای موافق همگی اعضای دائمی این شورا باشد.
افزون بر آن ماده 37 برجام که حق اعضای دائمی شورای امنیت را با تخلف از ماده 27 منشور سازمان ملل در تصمیم‌گیری‌های این شورا حذف کرده است، دارای ناسازگاری آشکار با ماده 53 کنوانسیون وین سال 1969 در زمینه حقوق عهدنامه‌هاست. بر پایه این ماده: «یک عهدنامه باطل شمرده می‌شود، اگر هنگام امضای آن، ناسازگار با یک قاعده آمره حقوق بین‌الملل است. از دیدگاه این‌کنوانسیون یک قاعده آمره حقوق بین‌الملل قاعده‌ای است که از سوی همگی دولت‌های جامعه جهانی بهعنوان قاعده‌ای که هیچ‌گونه تجاوزی به آن امکان‌پذیر نیست پذیرفته شده و به رسمیت شناخته شده باشد...». قطعا ماده 27 منشور سازمان ملل چنین قاعده‌ای است که پذیرش جهانی داشته و هیچ تجاوزی به آن پذیرفته نمی‌شود.
با توجه به این واقعیت‌ها، رئیس شورای امنیت به هیچ عنوان مُجاز نبوده است چنین قطعنامه‌ای را در دستورکار روز 28 شهریور 1404 شورای امنیت بگذارد و با رای آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان که نقض‌کنندگان اساسی بند 5 دیباچه و ماده 28 «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) بوده‌اند و پنج کشور دیگر همسو با آنان و با مخالفت روسیه، چین، الجزایر و پاکستان برای بازگرداندن تحریم‌های‌پیشین و مُلغی‌شده شورای امنیت در پی امضای موافقت‌نامه برجام زمینه‌سازی کند.
این یک تناقض آشکار و ناپذیرفتنی است که ایران موافقت‌نامه برجام را با محدودیت‌هایی که در فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز خود در چارچوب پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای به وجود آورد، برای مُلغی کردن قطعنامه‌های تحریم‌های شورای امنیت پذیرفت. ولی اکنون ایران با صدور این قطعنامه غیرقانونی و ناسازگار با برجام در شورای امنیت سازمان ملل، هم با تحریم‌های گسترده، غیرقانونی و ناسازگار با حقوق بین‌الملل دولت آمریکا که با تخلف از بند 5 دیباچه و ماده 28 برجام به ایران تحمیل شده‌اند روبه‌روست و هم بریتانیا، فرانسه و آلمان با کمک آمریکا که نقض‌کنندگان اساسی برجام هستند با صدور این قطعنامه به دنبال بازگرداندن تحریم‌های ملغی‌شده شورای امنیت علیه ایران هستند.
بنا به مراتب مزبور، قطعنامه 28 شهریور 1404 شورای امنیت با تخلف آشکار از مندرجات برنامه جامع اقدام مشترک به‌ویژه نقض اساسی برجام از سوی آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان صادر شده و تجاوز آشکار به ماده 27 منشور سازمان ملل متحد و حقوق پذیرفته‌شده ایران در این عهدنامه بین‌المللی است. با چشم‌پوشی از پیامدهای بازگشت تحریم‌های ملغی‌شده شورای امنیت سازمان ملل بر اقتصاد کشور ما، دولت ایران باید اعتراض خود را به صدور این قطعنامه غیرقانونی که به‌ناروا از سوی رئیس کنونی دوره‌ای شورای امنیت و بی‌آن‌که با ایران، روسیه و چین که از اعضای برجام هستند مشورت کند در دستورکار شورای امنیت گذاشته شده و تصویب آن زمینه‌ساز بازگشت تحریم‌های پیشین شورای امنیت است، اعلام دارد.
بازار ![]()