کرمان رصد - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
شهاب شهسواری| پس از سفرهای رسمی نخست‌وزیر پاکستان به تهران و رئیس‌جمهور اسلامی ایران به اسلام‌آباد و حمایت بی‌سابقه پاکستان در جنگ 12 روزه اسرائیل علیه ایران، گمانه‌زنی‌ها در زمینه بهبود چشمگیر روابط ایران و پاکستان افزایش پیدا کرده‌است. هر دو کشور به تازگی درگیر منازعه‌ای ناخواسته شده‌بودند، پاکستان در جنگ 4 روزه با هند شاهد تجاوز نظامی هند به بهانه حملات تروریستی در کشمیر بود و ایران نیز 12 روز تجاوز نظامی اسرائیل را به سرزمین خود تحمل کرد.
ایران و پاکستان در شرایطی به یکدیگر نزدیک‌تر می‌شوند، که اسرائیل و هند نیز در سال‌های اخیر روابط مستحکم‌تر و نزدیک‌تری با یکدیگر برقرار کرده‌اند. تلاش برای توسعه روابط ایران و پاکستان سابقه دیرینه دارد. ایران نخستین کشوری بود که استقلال پاکستان را به رسمیت شناخت. 6 دهه پیش، سال 1343 نخستین پیمان همکاری سه‌جانبه میان ایران، ترکیه و پاکستان با عنوان «پیمان عمران منطقه‌ای» یا RCD شکل گرفت. مقام‌های ایران و پاکستان در سفر اخیر رئیس‌جمهور ایران به اسلام‌آباد، بعد از 61 سال بار دیگر بر از سرگیری همکاری سه‌جانبه با ترکیه تاکید کردند.
در حال حاضر RCD به سازمان همکاری اقتصادی (ECO) تبدیل شده‌است که علاوه بر ایران، پاکستان و ترکیه، 7 عضو منطقه‌ای دیگر نیز دارد. علی‌رغم دهه‌ها تلاش برای تشکیل یک محور مسلمان قدرتمند میان سه کشور ایران، ترکیه و پاکستان، روابط این سه کشور بیش از اینکه در چارچوب همکاری‌های مشترک پیش برود، در چارچوب رقابت‌های منطقه‌ای ادامه یافته‌است.
ایران با پاکستان در افغانستان سال‌ها دچار رقابتی مخرب بودند و تا همین سال‌های اخیر که روابط پاکستان با طالبان تا حدی سرد شد، این رقابت با شدت ادامه داشت. در عین حال فراز و فرودهای رابطه ایران با عربستان سعودی، به عنوان حامی مالی و متحد نزدیک پاکستان، بر روابط تهران و اسلام‌آباد تاثیرهای زیادی گذاشته‌بود. اما با امضای توافق عادی‌سازی روابط ایران و عربستان سعودی در اسفند 1401، عملاً مانع عربستان از مقابل روابط ایران پاکستان برداشته‌شد.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور اسلامی ایران در سفر هفته پیش خود به پاکستان، پس از امضای 12 توافقنامه با پاکستان در نشست خبری مشترک با نخست‌وزیر این کشور گفت: «با تقویت انسجام و همکاری میان کشورهای اسلامی می‌توان از بروز تجاوزات جدید رژیم صهیونیستی جلوگیری کرد و با گسترش مناسبات همه‌جانبه میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری اسلامی پاکستان، الگویی موفق برای همکاری‌های منطقه‌ای و وحدت امت اسلامی ارائه داد. باور عمیق من این است که به‌راحتی و در زمان کوتاه می‌توانیم حجم روابط تجاری میان ایران و پاکستان را از 3 میلیارد دلار کنونی به سطح 10 میلیارد دلار پیش‌بینی‌شده افزایش دهیم.»
اما متغیرهای متعددی وجود دارند که روابط تهران و اسلام‌آباد را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند. از جمله این متغیرها، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تروریسم: گروه‌های شبه‌نظامی استقلال‌طلب در مرز 900 کیلومتری ایران و پاکستان، همواره مسئله‌ای تنش‌زا در روابط دو کشور تلقی شده‌اند. هر چند در هر دو سوی مرز گروه‌های شبه‌نظامی با ادعای استقلال‌خواهی منطقه بلوچستان با دولت‌های مرکزی مقابله می‌کنند، اما تهران و اسلام‌آباد در طول سالیان دراز به جای ورود به همکاری مشترک برای مبارزه با این گروه‌های شبه‌نظامی، مسیر تقابل و رقابت را در پیش گرفته‌بودند.
ایران از یک طرف پاکستان را به میزبانی و حمایت از گروه‌های تروریستی مانند جیش‌العدل متهم می‌کند و از سوی دیگر اسلام‌آباد هم تهران را به حمایت و پناه دادن به گروه شبه‌نظامی ارتش آزادی‌بخش بلوچستان متهم می‌کرد. هر دو گروه شبه‌نظامی اقدامات تروریستی در خاک ایران و پاکستان انجام می‌دادند. دی‌ماه 1402 با حمله موشکی ایران به مواضع گروه تروریستی جیش‌العدل، تنش در روابط ایران و پاکستان بالا گرفت. اندکی بعد پاکستان با حملاتی تلافی‌جویانه به مواضعی که ادعا می‌شد به گروه‌های شبه‌نظامی مخالف دولت پاکستان در خاک ایران تعلق دارد، به این حملات پاسخ داد.
از آن زمان تاکنون دو کشور سعی کرده‌اند مسئله امنیت در مرزهای مشترک را به جای مسیر تقابل به سمت مسیر تعامل و همکاری پیش ببرند. پزشکیان در اسلام‌آباد در این خصوص گفت: «با توجه به تهدیدات گروه‌های تروریستی در نقاط مرزی، افزایش همکاری‌های ایران و پاکستان برای تأمین امنیت مرزها و فراهم‌سازی آرامش و آسایش شهروندان در شهرهای مرزی، مورد تأکید و توافق قرار گرفته است.» شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان هم تاکید کرد: «ایران و پاکستان در مورد تروریسم یک هدف مشترک دارند، هیچ نوع تروریسم که در ایران به وقوع بپیوندد را قبول نمی‌کنیم. اگر در ایران کسی هدف ترور قرار گیرد این است که کسی در پاکستان هدف ترور قرار گیرد.
به این دلیل باید از مرز چندهزار کیلومتری مشترکمان دفاع کنیم و جلوی هر نوع تروریسم را بگیریم.» یکی از نگرانی‌هایی که بیش از پیش در سال‌های اخیر دو کشور را تحت تاثیر قرار داده‌است، نفوذ و حمایت بیش از پیش هند و اسرائیل از گروه‌های جدایی‌طلب در منطقه بلوچستان است. به تازگی گزارش‌ها در مورد تلاش اسرائیل برای تقویت این گروه‌های تروریستی افزایش یافته‌است.
آمریکا: یکی از مهم‌ترین موانع توسعه روابط ایران و پاکستان، نفوذ آمریکا در ارتش پاکستان است. هر چند پاکستان در سال‌های اخیر به یکی از شرکای راهبردی چین در منطقه تبدیل شده‌است، اما روابط ارتش پاکستان با آمریکا، همچنان یکی از اصلی‌ترین اصول سیاست خارجی پاکستان محسوب می‌شود. ارتش پاکستان بخش بزرگی از کمک‌های نظامی و بودجه خود را به صورت مستقیم از آمریکا دریافت می‌کند و به همین دلیل با توجه به نفوذ شدید ارتش در سیاست‌گذاری‌های دولت پاکستان، رضایت آمریکا در مسائل سیاست خارجی پاکستان نقش محوری بازی می‌کند.
این نفوذ تاکنون باعث شده‌است که پاکستان تا حد زیادی خود را موظف به رعایت تحریم‌های آمریکا علیه ایران بداند و با وجود توافق رسمی با ایران برای ساخت خط لوله واردات گاز طبیعی از ایران، تاکنون از اجرای تعهدات خود در این توافق سر باز زده‌است. بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند که در صورت تاسیس خط لوله انتقال گاز طبیعی ایران به پاکستان، مناسبات تجاری دو کشور و همچنین وابستگی دوجانبه ایران و پاکستان به یکدیگر به شکل چشمگیری افزایش پیدا خواهد کرد. پاکستان تاکنون تلاش کرده‌است میان روابط با واشنگتن و تهران توازن برقرار کند.
درست یک روز پیش از آنکه اسلام‌آباد با ادبیاتی تند حمله آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران را محکوم کند، دولت پاکستان با صدور بیانیه‌ای اعلام کرده‌بود که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا را به دلیل تلاش‌هایش برای پایان جنگ با هند نامزد جایزه صلح نوبل می‌کند. گزارش‌هایی وجود دارد که مقام‌های پاکستان برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا در پرونده هسته‌ای و تسهیل مذاکرات برای توافق هسته‌ای تلاش‌هایی انجام داده‌اند و چه‌بسا در آینده این نقش پاکستان نسبت به گذشته پررنگ‌تر شود.
چین: پکن روابط نزدیکی با ایران و پاکستان دارد، اما سطح روابط چین با پاکستان نسبت به ایران بسیار بالاتر است. چین تاکنون سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای برای ایجاد کریدور CPEC که اقیانوس هند را از بندر گوادر پاکستان به استان سین‌کیانگ چین متصل می‌کند انجام داده‌است. ایران تاکنون از چنین سطحی از سرمایه‌گذاری‌ها از سوی چین بی‌بهره بوده‌است. در عین حال در جنگ اخیر میان هند و پاکستان نیز سلاح‌های چینی که در اختیار پاکستان قرار دارند، توانمندی‌های خود را در مقابل سلاح‌های عمدتاً روس هند نشان دادند.
برخی گمانه‌زنی‌ها وجود دارد که ایران علاقه‌مند است از طریق پاکستان به سلاح‌ها و فناوری‌های نظامی چین دست پیدا کند. اما تاکنون شاهد معتبری مبنی بر این موضوع ارائه نشده‌است. چین به دلیل مشکلات عمیقی که با آمریکا دارد، علاقه‌ای نشان نداده‌است که با سرمایه‌گذاری مستقیم و فروش تسلیحات به ایران، به چالش‌های خود با واشنگتن اضافه کند؛ اما شاید وساطت پاکستان بتواند در این زمینه تسهیل‌گر روابط ایران و چین باشد.
بازار ![]()