کرمان رصد - ایسنا /مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با اشاره به وضعیت بحران آبی کشور با بیان اینکه امروزه دیگر اثری از بسیاری از منابع آب‌های سطحی گذشته باقی نمانده و حجم چشمگیری از منابع آب‌های زیرزمینی نیز از بین رفته است، گفت: ما بیش از توان اکولوژیک‌مان آب مصرف می‌کنیم و شاهدیم که از ورامین تا قزوین، یک پهنه فشرده شهری شکل گرفته که بخش چشمگیری از جمعیت کشور را شامل می‌شود و تاکید می‌شود توسعه شهری تا این اندازه در این منطقه اشتباه بوده و بسیاری از کمبودهای آبی امروز ناشی از همین توسعه‌های غلط است.
ایران کشوری است که از دیرباز در موقعیت جغرافیایی کم‌آب و خشک قرار داشته و همواره با محدودیت منابع آبی مواجه بوده است. به گفته امیر شمشکی، مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، ایران جزء مناطق پربارش جهان نیست و تمدن‌های این سرزمین همواره برای تأمین آب، به منابع سطحی و زیرزمینی و به ویژه قنات‌ها وابسته بوده‌اند.
کشور ایران در کمربند خشکسالی جهان قرار دارد؛ این کمربند از مناطق غرب آسیا آغاز شده و تا بخش‌هایی از شمال آفریقا و آسیای میانه ادامه پیدا می‌کند. این وضعیت به ویژه در مناطق مرکزی و شرقی کشور محسوس است؛ جایی که دسترسی به منابع سطحی محدود و وابستگی به آب‌های زیرزمینی و قنات‌ها بیشتر بوده است.
بازار ![]()
امیر شمشکی در گفت‌وگو با ایسنا در این خصوص اظهار کرد: وضعیت فعلی کشور در زمینه منابع آبی بحرانی است؛ بسیاری از دریاچه‌ها، از جمله دریاچه ارومیه، خشک شده و حجم قابل توجهی از منابع آب‌های زیرزمینی نیز کاهش یافته است.
وی افزود: حتی اگر بارندگی‌های خوب رخ دهد، بخشی از کمبود منابع آب جبران خواهد شد، اما بخش عمده این کسری غیرقابل جبران است.
این متخصص حوزه هیدرولوژی تأکید کرد: تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، توسعه شهری و صنعتی، گرمایش زمین و فعالیت‌های انسانی مانند شهرسازی و مصرف انرژی، همگی باعث کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور شده‌اند.
وی افزود: کشور ما روزگاری با طبیعت سازگار بود، اما اکنون رفاه‌زدگی و تغییر الگوهای مصرف، فشار شدیدی بر منابع آبی وارد کرده است.
شمشکی در ادامه به ضرورت اصلاح الگوی مصرف و مدیریت منابع آب در بخش‌های مختلف، به‌ویژه کشاورزی و صنعت اشاره و خاطرنشان کرد: بدون برنامه‌ریزی دقیق و نگاه کلان، بحران آب در کشور تشدید خواهد شد.
وی تأکید کرد: برای گذر از بحران، ابتدا باید برداشت و مصرف آب متعادل شود و هرگونه استفاده از منابع آب، با ظرفیت واقعی اکولوژیک و اقلیمی کشور همخوانی داشته باشد.
باورپذیر نیست که دریاچه ارومیه خشک شود
مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور اظهار کرد: اگر بخواهیم وضعیت کشور را در نظر بگیریم، باید بگوییم که ایران از دیرباز در موقعیتی جغرافیایی قرار داشته که جزء مناطق پربارش محسوب نمی‌شده است.
وی با بیان اینکه تمدن بشر همیشه وابسته به آب بوده است، خاطرنشان کرد: البته اگر شرایط گذشته را هم نسبت به الان مقایسه کنیم، با وجود جمعیت کمتر منابع آبی نظیر دریاچه‌ها گسترده‌تر بوده‌اند. برای خود من هم باورپذیر نیست که دریاچه‌ای مانند ارومیه تا این اندازه خشک شود. تصور کنید کسی بگوید دریای خزر وجود نداشته؛ چنین حسی در مورد ارومیه داریم.
شمشکی با بیان اینکه امروزه دیگر اثری از بسیاری از منابع آب‌های سطحی گذشته باقی نمانده و حجم چشمگیری از منابع آب‌های زیرزمینی نیز از بین رفته، گفت: شاید بارندگی‌های خوبی رخ دهد و بخشی از کمبود منابع آب جبران شود، اما در واقع باید بخش عمده‌ای از این کسری را غیرقابل جبران بدانیم.
مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور ادامه داد: برخی شواهد نشان می‌دهد که در گذشته منابع بزرگی از آب‌های سطحی وجود داشته که تمدن‌هایی در اطراف آن شکل گرفته‌اند. اما بخش عمده تمدن ایران مدیون قنات‌هاست. این موضوع نشان می‌دهد که با وجود بزرگ‌تر بودن منابع آبی در گذشته، مردم برای سکونت و کشاورزی در ایران باز هم به قنات‌ها وابسته بودند.
مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، ایران را کشوری با شرایط متنوع اقلیمی توصیف کرد که همواره با یک عامل محدودکننده به نام «آب» مواجه بوده است و ادامه داد: در برخی مناطق مانند خوزستان منابع سطحی غنی وجود داشته، اما در مناطق مرکزی ایران، قنات‌ها نقش اساسی در تأمین آب ایفا می‌کرده‌اند؛ چرا که قنات‌ها متعادل‌ترین شکل تأمین آب بودند و همانند رودخانه‌هایی که در برخی سال‌ها پرآب و در برخی سال‌ها کم‌آب‌اند، قنات‌ها نیز با محیط سازگار بودند. مردم هم بدون فشار به طبیعت، خود را با این منابع محدود تطبیق می‌دادند.
شمشکی اظهار کرد: در گذشته، اگر سالی خشک بود، مردم سیاست‌های انقباضی در پیش می‌گرفتند. چون راهکار جایگزینی نداشتند و این به نوعی مدیریت سنتی منابع بود.
وی ادامه داد: آب‌های زیرزمینی مزیت دیگری هم داشتند؛ ثبات کیفیت. در حالی که آب‌های سطحی ممکن است با تغییر دما و بارش، کیفیت‌شان تغییر کند، آب‌های زیرزمینی در شرایط پایدار معمولاً کیفیت مشخص و قابل برنامه‌ریزی دارند.
این متخصص حوزه هیدرولوژی خاطرنشان کرد: ذخایر منابع آب زیرزمینی کشور به واسطه وجود شرایط حاکم زمین‌شناسی بوده که با تشکیل خفتگاه‌های مناسبی به ویژه از نوع آبرفتی امکان تجمیع آب را با حجمی وسیع در زیرزمین به تدریج طی چند هزار سال فراهم آورده است.
شمشکی افزود: در چند دهه اخیر منابع آب سطحی و زیرزمینی هر دو کاهش یافته‌اند. این کاهش هم به دلیل توسعه انسانی، افزایش جمعیت، گرمایش زمین و هم تأثیر فعالیت‌های انسانی مانند شهرسازی، آلودگی و مصرف انرژی است.
وی تأکید کرد: سطوح تیره در شهرها، تعداد زیاد خودروها و صنایع همه به افزایش دما و تغییر اقلیم کمک کرده‌اند. حتی اگر بگوییم میزان بارش تفاوتی نکرده، نوع بارش تغییر کرده است و چون سهم محیط‌زیست را نادیده گرفته‌ایم، با مشکلاتی مانند ریزگرد مواجه‌ایم.
وی گفت: ما روزی با طبیعت ایران سازگار بودیم، اما اکنون نیستیم. رفاه‌زدگی باعث شده که انسان دیگر حاضر نباشد به الگوهای سازگار گذشته بازگردد. همه می‌خواهند آب با فشار زیاد و در دسترس داشته باشند، در حالی که منابع این شرایط را دیگر ندارند.
الگوهای مصرف آب باید بومی‌سازی شود
مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی با اشاره به مشکلات جاری در توزیع و مصرف آب اظهار کرد: گاه در ساختمان‌ها با افت فشار آب مواجه‌ایم؛ در حالی که منابع آب کافی وجود دارد، در این موارد ممکن است مشکلاتی در شبکه انتقال، تصفیه و یا توزیع آب وجود داشته باشد.
وی افزود: من منکر این نیستم که سرانه مصرف آب ایرانی‌ها زیاد است، اما باید دید این مصرف بالا به چه دلایلی است. ممکن است به دلیل نوع ابزارهای مصرف آب یا فناوری‌هایی باشد که بهینه نیستند. ما به عنوان کشوری با جایگاه مذهبی و سنتی، در زمینه پاکیزگی عادات و رسوم خاص خود را داریم که مصرف آب را بیشتر می‌کند. نمی‌توانیم خود را با کشور دیگری با شرایط متفاوت مقایسه کنیم و بگوییم چون آنها کمتر مصرف می‌کنند، ما هم باید همان اندازه مصرف داشته باشیم و همه قصور را متوجه مصرف‌کنندگان کنیم.
شمشکی با بیان اینکه در مصرف آب باید ما الگوی خودمان را داشته باشیم و وضعیت واقعی خود را ببینیم، تصریح کرد: اگر هدف صرفه‌جویی است، باید بررسی‌های جامعی با ابعاد مختلف انجام دهیم و با برنامه‌ریزی مناسب عمل کنیم.
مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی تصریح کرد: در برخی موارد، توسعه شهری بدون در نظر گرفتن ظرفیت منابع صورت گرفته است. مثلاً در مناطقی که به طور طبیعی کم‌آب هستند، ساختمان‌های زیادی ساخته شده که منابع جوابگوی آنها نیست. این‌ها مسائل محلی هستند که نباید با مشکلات کلان کشور یکی فرض شوند.
شمشکی گفت: گاهی هم مشکل از طراحی، لوله‌کشی یا حتی شکستگی منبع ذخیره است. ممکن است در یک ساختمان در تهران فشار آب کم باشد، اما نه صرفا به این دلیل که کشور آب ندارد. بنابراین نباید همه چیز را به بحران آب نسبت دهیم و سایر مشکلات را ندیده بگیریم.
وی در ادامه با تأکید بر ضرورت نگاه کلان به مساله آب کشور گفت: اگر بخواهیم وضعیت آب را در سطح ملی مدیریت کنیم، نخست باید به سراغ بخشی برویم که عمده برداشت را انجام می‌دهد؛ یعنی کشاورزی. بخش کشاورزی بیشترین سهم از منابع زیرزمینی را به خود اختصاص داده است.
این مقام مسؤول افزود: باید بپذیریم که اقلیم ما به‌گونه‌ای است که هر نوع مصرف و هر میزان جمعیت، دست‌یافتنی نیست. نمی‌توان همه‌چیز را در همه‌جا و به هر میزان خواست. برنامه‌ریزی در شرایط آبی، مستلزم شناخت دقیق از ورودی‌ها و خروجی‌هاست.
شمشکی توضیح داد: در نگاه کلان، ما یک ورودی داریم مثل بارندگی‌ها و جریان‌های ورودی رودخانه‌ها و یک خروجی مثل برداشت از منابع و تبخیر. اگر این ورودی و خروجی‌ها با هم متعادل نباشند و خروجی از ورودی بیشتر باشد، طبیعتاً منابع کاهش پیدا می‌کند.
وی گفت: در کشور ما، کاهش شدید منابع نشان می‌دهد که خروجی‌ها بیش از ورودی‌هاست. یعنی ما بیش از توان اکولوژیک‌مان آب مصرف می‌کنیم و این مساله باید اصلاح شود.
تعادل بخشی برداشت و مصرف گام اول گذر از بحران آب
شمشکی در ادامه با اشاره به راهکارهای افزایش تاب آوری کشور در برابر خشکسالی و بحران آب گفت: نخستین اقدام برای اصلاح وضعیت آب این است که مصرف آب باید به سطحی برسد که با میزان ورودی به کشور برابری کند. منظور از ورودی، همان میزان آبی است که کشور دریافت می‌کند؛ این مسأله نیاز به یک برنامه‌ریزی دقیق و جامع دارد.
وی با تاکید بر اینکه میزان مصرف در بخش‌های مختلف نیازمند یک بسته تصمیم‌سازی دقیق از سوی متخصصان است که در آن مجموعه‌ای از عوامل در نظر گرفته شود و برخی از آنها پیش‌بینی پذیر باشند، اظهار کرد: این دیدگاه که باید کشور در همه زمینه‌ها به خودکفایی برسد، باید این واقعیت را در نظر گرفت که هر کشور پتانسیل خاص خود را دارد و اگر می‌توانیم کشاورزی را با بهره‌وری بالاتر آب انجام دهیم، حتماً باید این کار را بکنیم. مثلاً اگر پیش‌تر برای تولید محصولی میزان معینی آب مصرف می‌شد، حالا باید با کمک روش‌های علمی و نوین آن را کاهش داد.
شمشکی یادآور شد: در کنار آن لازم است که تلفات بعد از تولید محصول را هم کاهش دهیم. در بسیاری از موارد، محصول تولید می‌شود ولی دور ریخته می‌شود؛ یعنی آب مصرفی هم عملاً از بین می‌رود؛ از این رو ابعاد مختلف بخش کشاورزی باید تحت حمایت قرار گیرد؛ از کاهش تلفات حین تولید گرفته تا استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری. هرچه بتوانیم با حجم کمتری از آب محصول بیشتری تولید کنیم، به معنای صرفه‌جویی واقعی است.
به گفته این محقق حوزه هیدرولوژی، صرفه‌جویی آب یعنی برنامه‌ریزی دقیق برای اینکه چه چیزی، در کجا و به چه میزان کاشته شود. باید الگوی کشت رعایت شود و روش‌های نوین آبیاری توسعه پیدا کند.
وی با تأکید بر اینکه دیدگاه ما نباید فقط افزایش تولید باشد، بلکه باید روی مصرف آب تمرکز کنیم، گفت: در بخش صنعت نیز اشتباهاتی رخ داده است؛ برخی صنایع پرمصرف در مکان‌هایی ساخته شده‌اند که اصلاً مناسب نبوده است. شاید در زمان احداث اهدافی داشته‌اند، اما اولویت‌بندی آب را در نظر نگرفته‌اند
شمشکی اظهار کرد: برای مثال در اصفهان، صنایع بزرگی مستقر شده‌اند که از منظر آبی انتخاب درستی نبوده است. ممکن بود همان صنعت در جایی با منابع آبی بهتر مستقر شود و مشکلی ایجاد نکند. این انتخاب‌های نادرست توسعه‌ای، بارگذاری نامناسب و سیاست‌گذاری‌های غیرعلمی باعث شده‌اند که اکنون فشار زیادی به منابع آبی وارد شود.
شمشکی افزود: گاهی هدف تنها استفاده از آب برای خنک‌سازی تجهیزات بوده است، ولی در همان زمان می‌شد با شیرین‌سازی آب شور، بخشی از مشکل را حل کرد؛ بدون اینکه به منابع آب شیرین فشار وارد شود.
مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه بارگذاری‌های موضعی مشکلات زیادی ایجاد کرده‌اند، گفت: تهران نمونه‌ای از این موارد است؛ جمعیت انبوهی در محدوده‌ای نسبتاً کوچک از قزوین تا تهران متمرکز شده‌اند که این موضوع فشار زیادی به منابع آبی این منطقه وارد کرده است.
شمشکی تصریح کرد: حتی اگر کشوری پرآب هم بودیم، باز هم این تمرکز جمعیت و صنعت در چنین منطقه‌ای مشکل‌ساز می‌شد. اکنون در تهران برای تأمین آب از چندین حوزه آبگیر مختلف برداشت می‌کنیم که همین موضوع باعث کاهش سطح منابع آب زیرزمینی در پایین دست آنها شده است.
وی ادامه داد: برخی می‌گویند «خوشبختانه تهران هنوز آب زیرزمینی دارد و می‌توان از چاه‌ها برای جبران کمبودها استفاده کرد» اما این راه‌حل‌ها موقتی‌اند. زمانی آب سدها برای جمعیت دو تا سه میلیون نفر کافی بود، اما حالا حتی با ساخت سدهای بیشتر، پاسخگوی جمعیت فعلی نیستیم.
به گفته وی اکنون جمعیتی بالغ بر 15 میلیون نفر در این منطقه زندگی می‌کنند و ما نمی‌توانیم این جمعیت را تنها در محدوده شهری تهران ببینیم؛ از ورامین تا قزوین، یک پهنه فشرده شهری شکل گرفته که بخش چشمگیری از جمعیت کشور را شامل می‌شود. توسعه شهری تا این اندازه در این منطقه اشتباه بوده و بسیاری از کمبودهای آبی امروز ناشی از همین توسعه‌های غلط است و نه صرفاً کم‌آبی کلی در کشور.
وی تأکید کرد: برخی مشکلات اغلب موضعی و محلی هستند و در بسیاری از موارد، مشکل تامین آب، ناشی از تمرکز بیش از حد جمعیت و صنعت است که تعادل منطقه را بر هم زده است.