کرمان رصد - زومیت / دانشمندان با روشی نوآورانه از سلول‌های پوست انسان به رویان اولیه رسیده‌اند؛ دستاوردی که می‌تواند آینده درمان ناباروری را برای همیشه دگرگون کند.
دانشمندان یک گام دیگر به رؤیای ساخت تخمک انسانی از سلول‌های بالغ نزدیک شده‌اند. در پژوهشی تازه، محققان در دانشگاه بهداشت و علوم اورگن با ترکیب روشی که پیش‌تر در شبیه‌سازی به کار می‌رفت با لقاح و تحریک شیمیایی، برای نخستین بار در تاریخ موفق شدند سلول‌های پوستی انسان را وادار کنند تا تخمک‌هایی بسازند که توانایی ایجاد رویان‌های اولیه انسانی را دارند.
بازار ![]()
به‌گزارش ساینس‌نیوز، پروژه‌ی تازه بخشی از تلاش گسترده برای تولید مصنوعی تخمک و اسپرم انسانی است. پژوهشگران پیش‌تر در حیوانات مختلف، از جمله پانداها، موفق شده بودند چنین سلول‌هایی را بسازند، اما تولید سلول‌های جنسی انسانی همچنان چالش‌برانگیز باقی مانده است.
این فناوری نوین در آینده می‌تواند به درمان ناباروری زنانی کمک کند که به دلیل افزایش سن، یائسگی زودرس یا درمان‌های سرطان، دیگر تخمک ندارند. به گفته‌ی پائولا آماتو، متخصص غدد درون‌ریز تولیدمثل در دانشگاه علوم و بهداشت اورگن، این فناوری می‌تواند به زوج‌ها امکان دهد فرزندی داشته باشند که از نظر ژنتیکی به هر دو شریک مرتبط است.
سلول‌های پوستی انسان که با یک تخمک خالی ترکیب شده بودند، در فرآیند میوز که در تصویر نشان داده شده، وادار شدند نیمی از کروموزوم‌های خود را بیرون بریزند.
کارایی پایین و ریسک بالا، از مهم‌ترین محدودیت‌های این روش است. کاتسو هیکو هایاشی، پژوهشگر سلول‌های بنیادی در دانشگاه اوساکا، می‌گوید: «فعلاً این روش برای کاربرد بالینی آماده نیست.» او پیش‌تر توانسته بود سلول‌های دم دو موش نر بالغ را بازبرنامه‌ریزی کرده و به تخمک و اسپرم تبدیل کند؛ سلول‌هایی که در نهایت به تولد موش‌های سالمی با دو پدر زیستی منجر شدند.
اما موفقیت این روش در موش‌ها امیدواری‌هایی را ایجاد کرده است. آماتو توضیح می‌دهد: «معمولاً کارهایی که روی موش جواب می‌دهد، دیر یا زود روی انسان هم جواب می‌دهد. دست‌کم در زمینه‌ی سلول‌های بنیادی همین‌طور بوده است.»
در آزمایش جدید، دانسمندان ابتدا هسته‌ی یک تخمک انسانی را خارج کردند و آن را با هسته‌ی یک فیبروبلاست (نوعی سلول پوستی) جایگزین کردند. این فرآیند که «انتقال هسته‌ی سلول سوماتیک» نام دارد، همان روشی است که برای شبیه‌سازی دالی، گوسفند مشهور و بسیاری گونه‌های دیگر استفاده شده است.
هدف پژوهشگران، برخلاف شبیه‌سازی، ساخت تخمکی بود که مانند تخمک طبیعی تنها 23 کروموزوم داشته باشد. سلول‌های معمولی بدن 46 کروموزوم دارند؛ 23 کروموزوم از مادر و 23 کروموزوم از پدر. در حالت طبیعی، سلول‌های زایشی طی فرآیند میوز تعداد کروموزوم‌های خود را نصف می‌کنند. در این فرآیند، کروموزوم‌ها با همتای خود جفت می‌شوند، بخشی از دی‌ان‌ای را تبادل می‌کنند و سپس تقسیم شده و به سلول‌های دختر منتقل می‌شوند. ترکیب دوباره‌ی تخمک و اسپرم، زیگوتی با 46 کروموزوم به وجود می‌آورد که مبنای تمام سلول‌های بدن است.
مشکل اینجا بود که تخمک کلون‌شده 46 کروموزوم داشت. در آزمایش روی موش‌ها، بارورسازی این تخمک با اسپرم باعث شد سلول نیمی از کروموزوم‌هایش را کنار بگذارد و رویانی با تعداد صحیح کروموزوم‌ها شکل بگیرد. در مورد انسان، چنین اتفاقی رخ نداد و پژوهشگران برای رفع این مانع از مولکولی به نام روسکوویتین استفاده کردند تا فرآیند کاهش کروموزوم‌ها آغاز شود.
دست‌کم یک دهه زمان نیاز است تا این روش به مرحله آزمایش‌های بالینی برسد.
نتایج نشان داد برخی از تخمک‌های بارورشده توانستند رویان‌های اولیه بسازند، اما بسیاری از آن‌ها ناکام ماندند. آماتو می‌گوید: «احتمالاً دلیل اصلی ناکامی تعداد غیرعادی کروموزوم‌ها بود.» بیشتر تخمک‌ها نیمی از کروموزوم‌ها را کنار گذاشتند، اما تقسیم‌ها به‌درستی انجام نشد. هیچ‌کدام از رویان‌ها از مرحله‌ی بلاستوسیست (حدود شش روز رشد) فراتر نرفتند و بسیاری زودتر متوقف شدند.
در نهایت، هیچ رویانی مجموعه‌ی درست کروموزوم‌ها را نداشت و بنابراین، زنده نمی‌ماند. یکی از جنین‌ها به جای 46 کروموزوم، 48 کروموزوم داشت: همه‌ی 23 کروموزوم اسپرم به همراه ترکیبی نادرست از 25 کروموزوم سلول پوستی. در این ترکیب برخی کروموزوم‌ها تک نسخه بودند، برخی دو نسخه داشتند و برخی به‌طور کامل حذف شده بودند. آماتو توضیح می‌دهد این تقسیم‌های نابرابر احتمالاً به این دلیل رخ داده که کروموزوم‌ها به‌جای جفت‌شدن با همتای واقعی خود، به‌طور تصادفی جفت شده‌اند.
نتیجه‌ی به‌دست‌آمده چیزی نبود که تیم پژوهش انتظار داشت، اما به گفته‌ی آماتو، بیشتر مانند اثبات مفهوم بود؛ یعنی نشان داد که دانشمندان می‌توانند این فرآیند را تا حدی عملی کنند. او تخمین می‌زند دست‌کم یک دهه زمان نیاز است تا این روش به مرحله‌ی آزمایش‌های بالینی برسد. حتی در آن زمان هم احتمالاً چنین آزمایش‌هایی در ایالات متحده انجام نخواهد شد، زیرا قوانین این کشور دستکاری ژنتیکی رویان انسانی را ممنوع کرده است.
محدودیت دیگر این روش، نیاز به تخمک‌های اهدایی برای مرحله‌ی کلون‌سازی است. هایاشی می‌گوید در رویکرد بازبرنامه‌ریزی که او و همکارانش دنبال کرده‌اند، چنین نیازی وجود ندارد. با این‌حال، او تأکید می‌کند که این فناوری پیشرفت بزرگی در کاهش تعداد کروموزوم‌های ژنوم انسان است و پیش‌بینی می‌کند که فناوری‌های تازه‌ای از دل این دستاورد بیرون خواهند آمد.
پژوهش در نشریه Nature Communications منتشر شده است.