دیپلماسی یا تقابل؟

کرمان رصد - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
واکنش پزشکیان به بازگشت تحریم‌ها و اجرای اسنپ‌بک
عاطفه شمس| رد پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت برای تداوم لغو تحریم‌های ایران، نقطه عطفی تازه در مسیر پرپیچ‌وخم پرونده هسته‌ای ایران و غرب به شمار می‌آید. سه کشور اروپایی با تکیه بر مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) تلاش کردند، تحریم‌های سازمان ملل را بازگردانند؛ تلاشی که در تهران بیش از آنکه تهدیدی جدی تلقی شود، نوعی فشار روانی ارزیابی شد. بازتاب‌های داخلی این اقدام نشان می‌دهد که مقامات و چهره‌های سیاسی بر مقاومت، فرصت‌سازی و اتکا به توان داخلی تأکید دارند. سخنان مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور در مراسم تجلیل از مدال‌آوران المپیادهای علمی، نمونه برجسته‌ای از این واکنش‌هاست. وی بر این نکته تأکید کرد که اسنپ‌بک نمی‌تواند، مانع حرکت ایران شود چراکه سرمایه واقعی کشور نه در اورانیوم غنی ‌شده بلکه در مغزهای خلاق نسل جوان است.
بازار
اسنپ‌بک ابزار توقف ایران نیست
در نخستین واکنش رسمی، مسعود پزشکیان روز گذشته در مراسم تجلیل از مدال‌آوران المپیادهای علمی، سخنانی صریح و امیدوارکننده بر زبان آورد. او گفت: «با اسنپ‌بک نمی‌توان جلوی ما را گرفت. ممکن است نطنز و فردو را بزنند اما این انسان‌ها هستند که نطنز و مهم‌تر از نطنز را خواهند ساخت».
پزشکیان همچنین با اشاره به تصمیم اتخاذ شده در جلسه اخیر شورای امنیت سازمان ملل گفت: «بنده شخصا به دفعات با وضعیتی مواجه شده‌ام که عده‌ای سعی کرده‌اند، راه حرکت و رشد ما را ببندند اما مغزها و اندیشه‌ها در مواجهه با هر مانعی، یا راه می‌یابند، یا راه می‌سازند. انگیزه اصلی ما از تحول در نظام آموزشی این است که فرزندان این کشور را به شکلی تربیت کنیم که در مواجهه با مانع در مسیر هر هدفی بدون هیچ تعللی به دنبال یافتن یا ساختن راه باشند».
رئیس‌جمهور اضافه کرد: «کافی است باور کنیم که می‌توانیم بر موانع غلبه کنیم و بدخواهان این سرزمین نمی‌توانند راه را بر ما ببندند؛ به هیچ‌وجه نمی‌توان جلوی کسی که عزم و اراده و توانایی پیشرفت دارد را بست. ما هرگز در برابر زیاده‌خواهی‌ها تسلیم نشده و سر خم نخواهیم کرد چراکه توانایی و قدرت تغییر داریم و کافی است به کسانی که توانایی و اراده دارند، اعتماد کنیم».
او با تکرار یک ایده محوری خطاب به جوانان گفت: «اگر راهی نیست، خودتان راه بسازید». به باور پزشکیان تحریم‌ها و اسنپ‌بک، حتی اگر موانع تازه‌ای ایجاد کنند، نمی‌توانند مسیر پیشرفت را سد کنند چون ملت ایران در ذات خود توانایی خلق راه‌های جدید را دارد.
سخنان رئیس‌جمهور در لایه‌ای عمیق‌تر، پیامی به داخل و خارج بود؛ به داخل برای امیدآفرینی و جلوگیری از یأس عمومی و به خارج برای تأکید بر اینکه فشار حداکثری، ابزار مؤثری برای مهار ایران نخواهد بود.
از تهدید به خروج از NPT تا هشدار شدید به اروپا
در بین مجلسی‌ها اما واکنش‌ها به ‌مراتب تندتر بود و بیشتر بر «اقدام متقابل سخت» تأکید داشتند. ابراهیم عزیزی، رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس گفته که «فشار حداکثری هیچ‌گاه جواب نداده است. این بار سخت‌تر از همیشه پشیمان خواهند شد».
علیرضا سلیمی، عضو هیأت رئیسه نیز تصریح کرده «گزینه‌های متعددی روی میز ایران است، یکی از آنها خروج از NPT است.» او بازگشت قطعنامه‌ها را «آغاز فروپاشی قواعد بین‌الملل» خوانده است. اسماعیل کوثری، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس هم هشدار داده که «اگر کوچک‌ترین اقدامی علیه ایران انجام شود، ما از معاهده NPT خارج شده و توافق با آژانس لغو خواهد شد. تحریمی نمانده که علیه ما اعمال نشده باشد». محمد رشیدی، نماینده کرمانشاه گفته که «پاسخ ایران محکم و اجتناب‌ناپذیر است». فداحسین مالکی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی هم تاکید کرده که «جمهوری اسلامی ایران برای هر سناریو آماده است، از خروج از توافق با آژانس تا بررسی جدی خروج از NPT».
این مواضع نشان می‌دهد که مجلس تمایل بیشتری به اتخاذ تصمیمات حاد دارد. اشاره مکرر به خروج از معاهده NPT نیز اهمیت ویژه دارد. ایران بارها در سال‌های گذشته این تهدید را مطرح کرده اما تاکنون از آن فقط به‌عنوان اهرم فشار استفاده کرده است چراکه خروج واقعی از NPT می‌تواند، تبعات گسترده‌ای برای جایگاه حقوقی ایران در نظام بین‌الملل داشته باشد اما همزمان پیامی روشن به غرب خواهد بود که ایران، ابزارهای بازدارنده قدرتمندی در اختیار دارد.
برخی دیگر مثل محمد مخبر، معاون اول دولت سیزدهم اما معتقدند که ایران می‌تواند، تحریم‌ها را به فرصت بدل کند. مخبر در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اسنپ‌بک در حالی بدون لحاظ موازین حقوقی در شورای امنیت مطرح می‌شود که تحریم‌های فعلی آمریکا چند برابر تحریم‌های مندرج در برجام است. توسل به فشار به جای دیپلماسی سازنده، غیرقانونی و تهدید برای صلح جهانی است».
او افزود: «ایران با مدیریت هوشمندانه تحریم‌ها، چالش‌های جدید را هم به فرصت تبدیل خواهد کرد». این پیام یادآور رویکردی است که سال‌هاست در فضای سیاسی کشور تکرار می‌شود، اینکه تهدیدها می‌توانند به فرصت‌های نو برای استقلال و توسعه بدل شوند، مشروط بر اینکه مدیریت داخلی کارآمد باشد.
ضرورت تلفیق دیپلماسی و میدان
در کنار مقامات رسمی، برخی فعالان سیاسی هم دیدگاه‌های خود را مطرح کردند. محمدعلی ابطحی، فعال اصلاح‌طلب در شبکه ایکس نوشت: «عزت و رفاه مردم ایران با دو بال متوازن دیپلماسی و میدان گره خورده است». او تأکید کرد که تجربه‌های اخیر، از رأی‌گیری شورای امنیت تا وتوی آتش‌بس در غزه، نشان می‌دهد که باید هر دو مسیر همزمان دنبال شود.
احمد زیدآبادی، روزنامه‌نگار و فعال رسانه نیز در یادداشتی در کانال تلگرامی خود، هفته جاری را نقطه‌ای سرنوشت‌ساز برای ایران خواند و تأکید کرد، استفاده یا عدم ‌استفاده از این فرصت، کشور را به دو مسیر متفاوت هدایت خواهد کرد. او معتقد است که دستیابی به مصالحه هنوز ممکن و کم‌هزینه است اما با اجرایی شدن تحریم‌های سازمان ملل، شرایط به کلی تغییر خواهد کرد. زیدآبادی افزود که مساله تنها اقتصادی نیست و مسالۀ اصلی، فضایی است که در داخل و محیط بین‌الملل برای کشورمان پیش خواهد آمد.
بررسی واکنش‌ها به رد پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت برای تداوم لغو تحریم‌های ایران، نشان می‌دهد که چهار شکل از واکنش در حال حاضر در کشور در جریان است؛ دولت و رئیس‌جمهور بر سرمایه انسانی و امیدآفرینی همراه با پیام روشن به غرب که اسنپ‌بک ابزار بازدارنده مؤثری نخواهد بود، تمرکز دارند. دستگاه دیپلماسی هشدار نسبت به اقدام اروپا تأکید بر جنبه روانی تحریم‌ها و همزمان باز گذاشتن مسیر دیپلماسی را دنبال می‌کند. مجلس اما به دنبال طرح گزینه‌های سخت و تهدید به خروج از NPT برای نشان‌ دادن جدیت ایران در مقابله است. برخی دیگر از چهره‌ها و فعالان سیاسی نیز بر مدیریت هوشمندانه و فرصت‌سازی از تهدیدها همچنین ضرورت تلفیق دیپلماسی و میدان تأکید دارند. این تصویر نشان می‌دهد که گرچه تاکتیک‌ها متفاوت است اما اجماع ملی بر سر مقاومت و عدم عقب‌نشینی وجود دارد.
دیپلماسی یا تقابل؟
ایران در آستانه تصمیمی سرنوشت‌ساز قرار دارد. ضرب‌الاجل یک‌ هفته‌ای برای تعیین تکلیف اسنپ‌بک، این پرسش را پیش می‌کشد که ایران چه راهی در پیش خواهد گرفت. به نظر می‌رسد در این باره چند سناریو پیش روی کشور است؛ نخست سناریوی دیپلماسی است؛ اگر تا 27 سپتامبر توافق یا تفاهمی حاصل شود، شاید بتوان اجرای کامل اسنپ‌بک را متوقف یا به تعویق انداخت. سفر پیش‌روی پزشکیان به نیویورک و حضور او در مجمع عمومی سازمان ملل، می‌تواند فرصتی برای رایزنی‌های مستقیم و غیرمستقیم با طرف‌های مختلف باشد. پزشکیان ممکن است از این فرصت استفاده کند تا پیام «راه گفت‌وگو هنوز باز است» را به غرب منتقل کند.
دیگری سناریوی تقابل است؛ اگر دیپلماسی به نتیجه نرسد، احتمال خروج ایران از توافق با آژانس یا حتی NPT بیشتر می‌شود. این اقدام اگرچه هزینه‌های سیاسی و حقوقی دارد اما می‌تواند به‌عنوان پاسخی بازدارنده در برابر فشار غرب عمل کند. نکته مهم در هر دو سناریو این است که ایران قصد ندارد منفعلانه در برابر فشارها بایستد.
اسنپ‌بک اگرچه در سطح بین‌المللی به‌عنوان ابزاری برای فشار بر ایران مطرح شد اما واکنش‌های داخلی نشان داد که این ابزار نمی‌تواند، ایران را به عقب‌نشینی وادار کند. از سخنان پزشکیان درباره سرمایه انسانی گرفته تا تهدیدهای مجلس برای خروج از NPT همه و همه بیانگر این نکته‌اند که ایران در برابر فشار خارجی آماده است، مسیرهای متنوعی را طی کند. دولت با تأکید بر توان داخلی، مجلس با تهدید به واکنش سخت و فعالان سیاسی با توصیه به تلفیق دیپلماسی و میدان هر یک راهی پیشنهاد می‌کنند. اما در نهایت هیچ جریان سیاسی در ایران تسلیم در برابر فشار خارجی را گزینه قابل تصور نمی‌داند.