کرمان رصد - زومیت / پژوهشگران تاریخ و زمین‌شناسی 536 میلادی را «بدترین سال برای زندگی در تاریخ بشر» می‌دانند، زمانی که با تاریکی آسمان، سرمای شدید و قحطی گسترده همراه شد.
تاریخ سرشار از دوران‌های سخت و ناخوشایند است. اگر به هر بخشی از داستان انسان نگاهی بیندازید، خواهید دید که صلح و رفاه، استثنا هستند نه قاعده. البته دوره‌هایی از فراوانی و آرامش هم وجود داشته‌اند، اما اغلب با طغیان خشونت از بین رفتند یا اگر خوش‌شانس بودند، به‌تدریج در گمنامی فروپاشیدند. بااینحال، در میان تمام دوران‌های دشوار تاریخ، یک سال به‌طور خاص در میان تمام سال‌های رنج‌بار، برجسته‌تر است: سال 536 میلادی.
هرچند مدت‌ها تصور می‌شد آتشفشان ایلوپانگو در السالوادور نقش اصلی را در رقم‌زدن سال مصیبت‌بار 536 داشت، هیچ‌کس هنوز به‌طور کامل اطمینان ندارد که کدام کوه آتشفشانی مسئول فاجعه‌ی آن سال بوده است.
بازار ![]()
بااینحال، پژوهشی در سال 2018 شواهدی ارائه داد که نشان می‌داد فوران مرگبار در ایسلند رخ داده است؛ زیرا در مغزه‌های یخی اروپا شیشه‌های آتشفشانی یافت شده‌اند که از نظر شیمیایی مشابه ذراتی هستند که در سراسر اروپا و گرینلند دیده می‌شوند. این احتمال هم مطرح است که «زمستان آتشفشانی» در واقع حاصل مجموعه‌ای از فوران‌های پی‌در‌پی و شدید بین سال‌های 536 تا 540 میلادی بوده است.
صرف‌نظر از اینکه کدام آتشفشان مسئول فاجعه بوده، پیامدهای آن بسیار چشمگیر بود. کاسیودوروس، سیاستمدار رومی در سال 538 میلادی نوشت: «مردم از نشانه‌های عجیب در آسمان وحشت‌زده‌اند و با دلی نگران می‌پرسند که این رویدادها مقدمه چه اتفاقاتی هستند. خورشید، گویی نور معمول خود را از دست داده و به رنگی مایل به آبی درآمده است. در شگفتیم که چرا در نیم‌روز سایه‌ای از بدن‌های خود نمی‌بینیم؛ چرا گرمای نیرومند خورشید رو به ضعف رفته است... ماه نیز حتی در اوج درخشش خود، از نور طبیعی‌اش تهی گشته است.»
پروکوپیوس، تاریخ‌نگار بیزانسی نیز که در آن زمان در خاورمیانه زندگی می‌کرد، از «هراس» ناشی از کسوفی مه‌آلود بر خورشید سخن گفته است.
شواهد علمی و فیزیکی زیادی نیز از این پدیده وجود دارد. به نوشته‌ی آی‌اف‌ال ساینس، درختانی که در دانمارک در میانه‌ی قرن ششم میلادی بریده شده‌اند، حلقه‌های رشد بسیار باریکی نشان می‌دهند که ناشی از تغییرات شدید اقلیمی در سال 536 میلادی است. مغزه‌های یخی گرینلند و جنوبگان نیز نشان می‌دهند که در آن زمان جو زمین آکنده از لایه‌ای گسترده از غبار و ذرات اسیدی بوده است.
در دل این تاریکی، دمای نیم‌کره‌ی شمالی به‌شدت افت کرد و کشاورزی مختل شد. پژوهشگران باور دارند فوران‌های سال 536 میلادی آغازگر «عصر یخبندان کوچک دوران باستان» بودند؛ دوره‌ای که از همان سال شروع شد و با فوران‌های دیگری در حدود سال‌های 540 و 547 میلادی تثبیت شد.
دمای تابستان در بسیاری از نقاط جهان چندین درجه کاهش یافت و اقلیم زمین به‌کلی دگرگون شد. در چین در تابستان برف بارید، آمریکای جنوبی گرفتار خشکسالی شد و مهِ مرگبار آسمان، در خاورمیانه مردم را به وحشت انداخت.
به‌ناچار قحطی و رنج فراگیر شد. در سالنامه‌های ایرلند باستان از «کمبود نان در سال 536 میلادی» یاد شده است، و هم‌زمان طاعون خیارکی از بندر رومی پلوزیوم در مصر آغاز شد.
این رویدادها حدود 1500 سال پیش رخ دادند، بنابراین نه رسانه‌های اجتماعی برای ثبت درد جهانی وجود داشتند و نه اسناد زیادی از آن دوران بر جای مانده است. بااینحال، بسیاری از تاریخ‌دانان توافق دارند که سال 536 میلادی آغاز یکی از تاریک‌ترین و سخت‌ترین دوران‌های زندگی بشر بوده است.
پس از سال بدنام 536 میلادی، بسیاری از تمدن‌های بزرگ با دوران دشوار و بحران‌زایی روبه‌رو شدند.
مایکل مک‌کورمیک، تاریخ‌دان و باستان‌شناس قرون وسطایی که ریاست «ابتکار علم و گذشته‌ی انسانی دانشگاه هاروارد» را بر عهده دارد، در مصاحبه‌ای در سال 2018 به نشریه‌ی ساینس گفت: «در اروپا و بخش‌هایی از آسیا، سال 536 میلادی آغاز یکی از بدترین دوران‌های زندگی بود.»
پنج سال پس از آغاز عصر یخبندان کوچک دوران باستان، بیماری عالم‌گیر طاعون ژوستینین سراسر مدیترانه را درنوردید. قسطنطنیه، پایتخت امپراتوری روم شرقی (بیزانس)، به‌شدت آسیب دید و میلیون‌ها نفر در دهه‌های بعد جان باختند. هرچند عوامل متعددی در سقوط نهایی امپراتوری قرن‌ها بعد نقش داشتند، بسیاری از پژوهشگران معتقدند ترکیب مرگبار فاجعه‌ی اقلیمی و بیماری، نقشی کلیدی در پایان دوران شکوه آن داشته است.
تأثیرات فاجعه فراتر از مدیترانه هم گسترش یافت. در آسیای مرکزی، شرایط سردتر و خشک‌تر باعث شد چراگاه‌ها کاهش یابند و قبایل کوچ‌نشین ناچار شوند به سوی شرق و چین مهاجرت کنند. این جابه‌جایی‌ها به درگیری بین این قبایل مهاجر و دولت‌های محلی در مناطق استپی شمال چین منجر شد. جالب آنکه بعدها برخی از همین قبایل استپی با امپراتوری روم شرقی متحد شدند و با هم، به فروپاشی امپراتوری ساسانی در ایران کمک کردند.
بااینحال، شاید زمستان آتشفشانی سال 536 میلادی برای بخش‌های دیگر جهان چندان هم بد نبود. در حالی که امپراتوری‌های روم شرقی و ساسانی درگیر بحران بودند، شبه‌جزیره‌ی عربستان شاهد بارش‌های بیشتری شد.
با تضعیف قدرت امپراتوری‌های کهن و سبزتر شدن نسبی عربستان، این منطقه آماده‌ی ظهور نیرویی تازه شد. در قرن هفتم میلادی، امپراتوری عربی بر صحنه‌ی جهان ظاهر شد و با بهره‌گیری از عوامل متعدد، به یکی از قدرتمندترین و تأثیرگذارترین نیروهای تاریخ بشر تبدیل شد.