کرمان رصد - تسنیم / بانک مرکزی در گزارشی، روند توسعه و به‌روزرسانی هفت سامانه کلیدی نظارتی را تشریح کرده است؛ سامانه‌هایی که از «شفق» برای رصد صندوق‌های قرض‌الحسنه تا«سمات» برای پایش تسهیلات، با هدف افزایش شفافیت، کاهش ریسک اعتباری و تقویت سلامت شبکه بانکی طراحی شده اند.گ
حجت اسماعیل زاده، رئیس مرکز تنظیم‌گری بانک مرکزی در ابتدای سال به رونمایی از محصولات فناور محور در حوزه تنظیم گری و نظارت با هدف بازتعریف نقش بانک ها در تامین مالی تولید و توزیع عادلانه تسهیلات در سایه چتر نظارتی بانک مرکزی و هوشمند سازی نظارت اشاره کرده بود که گزارش پیشرفت اهم سامانه‌ها و پروژه‌های طرح هوشمندسازی نظارت به شرح زیر است:
بازار ![]()
سامانه یکپارچه نظارت (سین)
سامانه یکپارچه نظارت، مهمترین رکن و نیاز حیاتی نظارت داده‌محور بانک مرکزی است که با تکیه بر قانون جدید و رویکرد نظارت موثر، امکان ایجاد گزارش‌های مدیریتی و نظارتی را برای ارکان حوزه تنظیم‌گری و نظارت مطابق با چارچوب‌های مقررات احتیاطی فراهم می‌نماید. این سامانه با استفاده از نسبت‌ها و واسط‌های مرتبط با استانداردهای نظارتی، شاخص‌های مربوط به نظارت بر اشخاص تحت نظارت را اعمال نموده و گزارش‌های تحلیلی مربوط به پایش ثبات و سلامت موسسات اعتباری را تولید می‌کند. با استفاده از این گزارش‌ها، امکان رصد وضعیت شبکه بانکی مطابق با اصول و قواعد بین‌المللی و همچنین مقررات ابلاغی بانک مرکزی فراهم می‌شود. در نتیجه تولید گزارش‌های مذکور، امکان مشاهده هشدار زودهنگام انحرافات، بررسی وضعیت و کنترل مقداری ترازنامه، رتبه‌بندی عملکردی شبکه بانکی، محاسبه میزان و سطح ریسک‌هایی که یک بانک با آن مواجه بوده و میزان توانمندی در مدیریت آن‌ها و ... در قالب داشبوردهای استاندارد قابل ارائه خواهد بود. شایان ذکر است با توجه به اینکه مقام ناظر به تناسب زمینه نظارت خود نیازمند دریافت گزارش‌های مختلف می‌باشد، این سامانه بستر لازم برای تولید داشبورد برحسب نیاز بازرسین (Self-ServiceBi) را نیز فراهم آورده و با استفاده از موتور جستجوی هوشمند، دسترسی به گزارش‌ها و شاخص‌های متنوع سامانه را تسهیل می‌بخشد. نظر به گستردگی ابعاد پروژه، مراحل اجرای آن به صورت فازبندی، از سال 1403 در حال انجام بوده و پروژه مطابق با منشور مصوب، در پایان سال جاری به اتمام خواهد رسید.
ابزار گزارشگری مالی XBRL:
زبان گزارشگری تجاری توسعه‌پذیرXBRL با هدف ارتقاء دقت، سرعت و قابلیت اتکای گزارشگری تجاری و مالی طراحی شده است. این زبان با فراهم کردن امکان پردازش اطلاعات، بستر لازم برای گزارشگری چند زبانه دقیق، یکپارچه و قابل اتکا را ایجاد می‌کند.
هدف این پروژه کاهش خطاهای انسانی در دریافت و پردازش اطلاعات از سامانه اشخاص تحت نظارت بوده که در نهایت منجر به تجمیع داده‌های مالی باکیفیت با قابلیت مقایسه‌پذیری می‌باشد. در این روش داده‌ها بدون دخالت سامانه‌های واسط از محل تولید آن‌ها در شبکه بانکی در سامانه مستقر در بانک مرکزی دریافت شده و به صورت مکانیزه به سامانه تولید گزارش تحلیلی (سامانه هوش تجاری) ارسال می‌شود که در نهایت این امر منجر به تولید گزارش در قالب استاندارد خواهد شد. اهمیت این روش در امکان تعریف انواع گزارش‌ها بدون تغییر سامانه‌ها بوده، به نحوی که در صورت تغییر در اقلام گزارش، به دلیل مجزا بودن بخش تعریف داده، نیازی به توسعه سامانه‌ها وجود ندارد. لذا با توجه به اینکه شبکه بانکی موظف به ارائه گزارش به نهادهای مختلف می‌باشند، این بستر امکان ارائه گزارش تولید شده را به مراجع مربوطه فراهم می‌نماید. از دیگر مزایای این روش امکان اتصال به سامانه‌های مختلف بانکی و تسهیل ایجاد داشبورد نظارتی برای کلیه موارد تصریح شده در قانون و تعریف داشبوردهای جدید در کمترین زمان ممکن می‌باشد. در این خصوص نمونه سندی که شبکه بانکی موظف به تولید آن می‌باشند، برای صورت‌های مالی اساسی و یادداشت‌های همراه مطابق با تعریف استاندارد داده مورد تایید بانک مرکزی در محیط آزمایشی تولید و در سامانه پذیرنده به صورت آزمایشی دریافت شده و در مرحله بعد با بانک‌های منتخب تست و سپس عملیاتی خواهد شد.
سامانه شفق
نظارت بر عملکرد صندوق‌های قرض‌الحسنه با توجه به تعدد آن‌ها و میزان نقشی که در حوزه پولی و اعتباری دارند، دارای اهمیت می‌باشند. بر این اساس سامانه شفق با هدف حفظ ثبات و سلامت نظام مالی، پیشگیری از سوءاستفاده و تخلفات، حمایت از سپرده‌گذاران، افزایش شفافیت و اعتماد عمومی و هماهنگی فعالیت صندوق‌ها با سیاست‌های پولی کشور راه‌اندازی شده است. این سامانه با ویژگی ایجاد بستر و مکانیزم دریافت داده‌های مالی و غیرمالی از صندوق‌های قرض‌الحسنه و بر اساس مصوبه یکهزار و سیصد و چهل و ششمین جلسه مورخ 19/07/1401 شورای پول و اعتبار مبنی بر تصویب دستورالعمل اجرایی تأسیس، فعالیت، نظارت و انحلال صندوق‌های قرض‌الحسنه تک‌شعبه‌ای و همچنین قانون بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مصوب مورخ 17/08/1402 ایجاد گردید. قابل ذکر است، امکان رصد اقدامات مشکوک به پولشویی و کاهش احتمال سوء استفاده از صندوق‌های قرض‌الحسنه برای فرار مالیاتی از طریق ایجاد ارتباط با پایگاه داده این بانک و اعمال نظارت هوشمند تراکنش‌های مالی نیز از دیگر فوائد با اهمیت این اقدام می‌باشد.
در این زمینه با تداوم تکمیل قابلیت‌های گزارش‌دهی و یکپارچه‌سازی‌های برنامه‌ریزی‌شده، سامانه شفق به عنوان بازوی نظارتی چابک و مقیاس‌پذیر، تصویر واحد و به‌روزی از وضعیت صندوق‌ها را فراهم آورده و زیرساختی مطمئن برای تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری تامین خواهد شد.
اعتبارسنجی
پیاده‌سازی نظام اعتبارسنجی در شبکه بانکی به عنوان ابزار کلیدی در کاهش ریسک اعتباری در نظام بانکی بوده که این امر منجر به رعایت اصل تقارن اطلاعات و ارتقای میزان شفافیت وضعیت اعتباری اشخاص می‌شود. این امر علاوه بر تقویت انضباط مالی، منجر به افزایش اعتماد عمومی شده و توزیع عادلانه منابع را در پی دارد. در این راستا شرکت اعتبارسنجی تحت نظارت بانک مرکزی تاسیس شده و نسبت به ایجاد پایگاه اطلاعاتی یکپارچه مشتریان بانکی اقدام نموده است. در این مسیر بانک مرکزی به تناسب وظایف خود در ارتقای نظام اعتبارسنجی، نقش موثری ایفا نموده که اهم اقدامات در زمینه توسعه پروژه اعتبارسنجی به شرح ذیل می‌باشد:
1. مشارکت مؤثر در تدوین آئین‌نامه‌های موضوع تأمین مالی تولید و زیرساختها در حوزه اعتبارسنجی با توجه به نقش بانک مرکزی به عنوان نهاد ناظر شرکت‌های اعتبارسنجی موضوع بند (ر) ماده (1) قانون بانک مرکزی
2. تهیه و راه اندازی مدل جدید محاسبه امتیاز اعتباری اشخاص حقیقی با همراهی شرکت اعتبار سنجی که در این مدل ضریب پوشش از 32 درصد به حدود 100 درصد افزایش یافته و همچنین دقت محاسبه مدل به 89 درصد می‌رسد که باتوجه به استاندارد جهانی بهبود چشمگیری پیدا کرده است.
3. مدل جدید محاسبه امتیاز اعتباری برای اشخاص حقوقی نیز با همکاری شرکت اعتبار سنجی ایران انجام و مورد تایید شورای تامین مالی تولید و زیرساخت ها قرار گرفته است.
فاز اول سامانه روابط اشخاص
ایجاد سامانه روابط اشخاص به عنوان یک ابزار مهم نظارتی، امکان شناسایی روابط مالی، سهامداری، مدیریتی و مالکیتی اشخاص حقیقی و حقوقی با موسسات اعتباری و شرکت‌های وابسته را فراهم می‌نماید. این سامانه دارای کارکردهای مختلف اعم از شناسایی ذینفع واحد، کنترل تمرکز ریسک اعتباری، پیشگیری از تعارض منافع و سوءاستفاده احتمالی و کاهش زمینه‌های فساد و پولشویی می‌باشد. در این راستا، با توجه به تکلیف مقرر در مفاد ماده (8) آیین نامه پیشگیری از انباشت مطالبات غیرجاری بانکی، مبنی بر الزام بانک مرکزی به راه‌اندازی سامانه شناسایی روابط اشخاص، ایجاد زیرساخت فنی این سامانه همزمان با اقدامات متعدد صورت گرفته در جهت ایجاد ارتباط با پایگاه‌های اطلاعاتی مورد نیاز در نهادهای خارج از بانک از جمله سازمان‌های ثبت احوال، ثبت اسناد و بورس و اوراق بهادار در دستور کار بانک مرکزی قرار گرفته و نتیجه این اقدامات منتج به راه‌اندازی زیرساخت فنی سامانه روابط اشخاص مشتمل بر سه ماژول مستقل «اشخاص مرتبط»، «مالک واحد» و «ذینفع واحد» شده و همچنین دسترسی به بخش مهمی از اطلاعات مورد نیاز جهت احصاء انواع روابط بین اشخاص حسب مصادیق اعلامی در مقرره‌های مربوطه ایجاد گردید. شایان ذکر است در حال حاضر نسخه اولیه این سامانه آماده رونمایی و بهره‌برداری می‌باشد.
از جمله دستاوردهای مهم بانک مرکزی بعد از اجرای نهایی این پروژه می‌توان موارد ذیل را برشمرد:
شناسایی انواع گروه‌های اشخاص دارای منافع مشترک تا چندین لایه مورد نیاز
کمک به شبکه بانکی در راستای شناسایی اشخاص یاد شده و جلوگیری از بروز ریسک تمرکز منابع بانکی
امکان شناسایی برخط آخرین وضعیت روابط اشخاص و ایجاد محدودیت سیستمی در ارائه خدمات بانکی به ایشان در سامانه‌های حاکمیتی بانک مرکزی
نظارت بر رعایت ضوابط مالکیت سهام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری و جلوگیری از بروز تخطی در این زمینه
شناسایی اشخاص و شرکت‌های وابسته به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری و اعمال محدودیت در اعطای منابع بانک/مؤسسه اعتباری به این دسته اشخاص
سامانه املاک، مستغلات و سهامداری شبکه بانکی
بر اساس تکالیف مندرج در بند «ب» ماده (8) برنامه پنج ساله هفتم توسعه کشور، بانک مرکزی مکلف به راه‌اندازی سامانه املاک و مستغلات و سهامداری شبکه بانکی بوده و همچنین می‌بایست دستورالعمل اجرایی مربوط به آن را به تصویب هیات عالی بانک برساند. هدف راه‌اندازی سامانه مذکور، شناسایی دارایی اشخاص تحت نظارت و شرکت‌های وابسته آن‌ها در راستای خروج از بنگاه‌داری و فروش دارایی‌های مازاد می‌باشد. در این خصوص، گسترش اشراف اطلاعاتی بانک مرکزی به اعمال نظارت موثر و پیشگیرانه کمک شایانی می‌نماید. لذا در این راستا اقدامات ذیل توسط بانک مرکزی انجام پذیرفته است:
- دستورالعمل اجرایی سامانه املاک، مستغلات و سهامداری شبکه بانکی در تاریخ 03/07/1403 و شیوه نامه مربوطه در تاریخ 07/11/1403 به منظور ساماندهی و یکپارچه‌سازی فرآیندهای مرتبط با مدیریت دارایی‌ها، به شبکه بانکی ابلاغ گردید.
- به منظور یکپارچه‌سازی و تسهیل در ثبت، پایش و به‌روزرسانی اطلاعات املاک، مستغلات و سهامداری، فرم‌های اختصاصی مربوط به «املاک و مستغلات شبکه بانکی» و «سهامداری شبکه بانکی» در سامانه مهتاب طراحی و پیاده‌سازی گردید.
- در راستای ارتقاء زیرساخت‌های فناورانه مرتبط با ثبت و مدیریت دارایی‌ها، ایجاد سامانه‌ای که به صورت برخط اطلاعات مورد نظر را دریافت نموده و امکان بررسی کیفیت اطلاعات را با ایجاد ارتباط با سازمان‌های ذی‌ربط داشته باشد، در دست اقدام می‌باشد.
سامانه سمات
سامانه سمات به عنوان مهمترین پایگاه اطلاعاتی تسهیلات و تعهدات در سطح ملی، یکی از سامانه‌های مهم حوزه نظارت در فرآیند اعتبارسنجی و اعطای تسهیلات بوده و منبع معتبری در تهیه گزارش‌های کلان اقتصادی در حوزه مصرف منابع اعتباری بانک‌ها می‌باشد.
نسخه سوم سامانه سمات، با هدف بهبود نظارت سیستمی در فرآیند اعطای تسهیلات و انجام کنترل‌های نظارتی و همچنین ایجاد سرویس امهال در راستای پیاده‌سازی کامل دستورالعمل امهال مطالبات غیرجاری راه‌اندازی و در اختیار شبکه بانکی قرار گرفته است. همچنین با توجه به ابلاغ قوانین بالادستی از جمله قانون برنامه پنجساله هفتم پیشرفت و قوانین بودجه سنواتی کشور و در راستای ارتقای کارکردهای نظارتی این سامانه، موضوع بازطراحی و تغییر معماری کلان این سامانه در دستور کار حوزه نظارت بانک مرکزی قرار گرفته و هدف آن ایجاد امکان اعمال نظارت‌های سیستمی پیشگیرانه در فرآیند اعطای تسهیلات به اشخاص با قابلیت‌های متعددی چون افزایش دقت و سرعت عملکرد این سامانه می‌باشد.
شایان ذکر است مهمترین کارکرد سامانه سمات در گذشته بیشتر حول موضوع ایجاد پایگاه داده اعتباری در انجام فرآیند اعتبارسنجی اشخاص و اخذ گزارش‌های کلان اقتصادی در زمینه تسهیلات و تعهدات بوده، لیکن اخیراً رویکرد نظارتی این سامانه تقویت شده و امکان اعمال نظارت‌های سیستمی در فرآیند اعطای تسهیلات را برای بانک مرکزی فراهم نموده است.