کرمان رصد - زومیت / تصویرسازی منظره طبیعی و فراواقع‌گرایانه بیابانی وسیع در صحرای بزرگ آفریقا با نور گرم و طلایی خورشید و یک دریاچه باستانی عظیم دهانه آتشفشان که پر از آب است و توسط کوه‌های شیب‌دار احاطه شده است.
دانشمندان در کوه‌های تیبستی صحرای آفریقا به شواهدی از دریاچه‌های عظیم دست یافته‌اند که می‌تواند تاریخ اقلیم و روایت خاستگاه تمدن بشر را تغییر دهد.
بازار ![]()
امروزه، صحرای بزرگ آفریقا را با شن‌های بی‌پایان و خشکی سوزان می‌شناسیم، اما کشفی تازه نشان داده است که این پهنه‌ی پهناور هزاران سال پیش پر از دریاچه‌های عمیق و زیست‌پذیر بوده است. پژوهشگران در دل کوه‌های تیبستی، مرتفع‌ترین نقطه‌ی صحرا، شواهدی یافته‌اند که نشان می‌دهد دریاچه‌ای تا مدت‌ها پس از آنچه تصور می‌کردیم پرآب بوده است. این کشف شگرف، تاریخ اقلیم منطقه را بازنویسی می‌کند و ردپای تازه‌ای از آغاز تمدن‌ها را پیش روی ما می‌گذارد.
به‌گزارش آی‌اف‌ال‌ساینس، دریاچه‌های عمیق صحرای بزرگ آفریقا برخلاف تصور پیشین، بسیار دیرتر خشک شدند و راز ماندگاری آن‌ها در منبعی غیرمنتظره از آب نهفته بود. این کشف تصویری تازه از صحرا ارائه می‌دهد؛ منطقه‌ای که در دوره‌ای نزدیک‌تر از آنچه تاکنون تصور می‌شد، هم‌زمان با آغاز نخستین تمدن‌ها، میزبان انسان‌ها بوده و به‌عنوان زیستگاهی سکونت‌پذیر نقش ایفا کرده است.
صحرای بزرگ آفریقا در پایان آخرین عصر یخبندان سرسبز و غنی از حیات بود
صحرای بزرگ آفریقا امروزه خشک است، اما این پهنه‌ی عظیم در پایان آخرین عصر یخبندان سرسبز و غنی از حیات بود. با آغاز گرمایش جهانی، شرایط اقلیمی منطقه وارد مرحله‌ای به نام «دوره مرطوب هولوسن آفریقا» شد که بر اساس شواهد، جوامع انسانی در آن به‌خوبی در دل صحرا زندگی می‌کردند. پژوهشگران مدت‌ها بر این باور بودند که این دوره حدود شش هزار سال پیش به پایان رسید.
رشته‌کوه تیبستی در کشور چاد، مرتفع‌ترین بخش صحرای بزرگ، نقش مهمی در ماجرا ایفا می‌کند. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که دامنه‌های شمالی این کوه‌ها مدت‌ها پس از خشک‌شدن دیگر نقاط صحرا، همچنان میزبان بارش‌های فراوان بوده‌اند. در دل این کوهستان، دهانه‌ای آتشفشانی به نام دون اوری یا «ترو او ناترون» قرار دارد؛ محلی دورافتاده و ناشناخته که زمانی دریاچه‌ای با عمق 330 متر و وسعت 40 کیلومتر مربع را در خود جای داده بود.
اکتشافات تازه نشان داده‌اند که دریاچه تا مدت‌ها پس از آنچه تصور می‌شد، چندین بار پر از آب شده است. شواهد این امر در بقایای گیاهی کف دریاچه و ایزوتوپ‌های اکسیژن موجود در ریزجانداران آبزی یافت شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که حدود هفت هزار سال پیش، بارندگی در کوه‌های تیبستی دست‌کم 10 برابر بیشتر از دشت‌های اطراف بوده و حتی احتمال بارش برف نیز وجود داشته است. روند خشکی از 6500 سال پیش آغاز شد و حدود 1200 سال بعد شدت یافت.
مدل‌های اقلیمی قدیمی که از میانگین ارتفاع برای مناطق وسیع استفاده می‌کردند، نتوانسته بودند ناهمواری‌های تند و اثر واقعی قله‌های تیبستی بر بارش را نشان دهند. اما شبیه‌سازی پژوهشگران در مطالعه‌ی جدید با وضوح بالاتر توانست علت بارش‌های بیشتر را توضیح دهد. مارتین کلاوسن از مؤسسه‌ی ماکس پلانک، می‌گوید: «برای نخستین بار توانستیم توپوگرافی تند و دینامیک بارش در تیبستی را در یک مدل اقلیمی بازسازی کنیم؛ چیزی که پیش‌تر ممکن نبود.»
پیش‌تر، دوره مرطوب هولوسن به تقویت موسمی غرب آفریقا نسبت داده می‌شد که بارش‌ها را تا شمال صحرا گسترش می‌داد. اما بارش در کوه‌های تیبستی، در شرایطی که مناطق غربی و جنوبی خشک بودند، نشان می‌دهد منبع اصلی باران از دریای مدیترانه بوده است. نقش دقیق بادهای شمال‌شرقی مدیترانه در این فرایند هنوز مشخص نیست، اما واضح است که همین عامل سبب شده برخی بخش‌های صحرا برای مدت طولانی‌تری زیست‌پذیر باقی بمانند.
تفاوت بارندگی میان دو دهانه‌ی آتشفشانی در منطقه نیز این موضوع را تأیید می‌کند. دریاچه ترو او ناترون به‌مراتب پرآب‌تر و پایدارتر از «ارا کوهور» در جنوب بود، زیرا ابرهایی که از شمال می‌آمدند هنگام برخورد با کوه‌ها بارش ایجاد می‌کردند، در حالی‌که جنوب در سایه باران نسبی قرار داشت. شبیه‌سازی‌ها نشان می‌دهد که بارندگی در حوضه آبریز ترو او ناترون تقریباً چهار برابر بیشتر از ارا کوهور بوده است.
دهانه آتشفشانی ارا کوهور (Era Kohor) خیلی قبل از دهانه مشابه آن در آن سوی کوه‌های تیبستی خشک شد و انتظارات در مورد منبع باران‌های باستانی این منطقه را بر هم زد.
بازنگری‌های تازه‌ی پژوهش در تاریخ، پرسش‌های مهمی درباره‌ی ظهور تمدن‌های اولیه مطرح می‌کنند. برخی پژوهشگران معتقدند که مهاجرت مردم از صحرا به‌دلیل خشک‌شدن آن، در شکوفایی تمدن مصر نقشی کلیدی داشته و آن‌ها فناوری‌ها و ایده‌های پیشرفته‌ای را با خود آوردند.
اگرچه کشف تمدن مراکش احتمال پیشی‌گرفتن از مصر را رد می‌کند، احتمال وجود محوطه‌های ناشناخته و کهن‌تر را نیز تقویت می‌کند. بااین‌حال، بسیاری از باستان‌شناسان به دلیل فقدان شواهد کافی و تناقض‌های زمانی نسبت به فرضیه‌ی تمدن‌های صحرایی بدبین هستند. اگر چنین تمدن‌هایی در دوره مرطوب هولوسن شکوفا شده باشند، چرا هزاران سال طول کشیده تا نخستین شهرها در مصر شکل گیرند؟ تا زمانی که محوطه‌های واقعی شناسایی نشوند، این فرضیه همچنان در حد گمانه‌زنی باقی خواهد ماند.
پیام پژوهش تنها به گذشته محدود نمی‌شود، بلکه به آینده نیز گره خورده است. یافته‌ها نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی جهانی می‌تواند اثرات محلی بسیار متفاوتی ایجاد کند. بنابراین، برای درک بهتر جهان گرم‌تر آینده و پیش‌بینی تغییرات در بارش‌ها، به مدل‌هایی با دقت و وضوح بالاتر نیاز است.
مطالعه در نشریه Nature Communications منتشر شده است.