کرمان رصد - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
هفته گذشته دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده ادعا کرد که توافق صلح بین ارمنستان و آذربایجان قریب‌الوقوع است. او تلاش‌های دیپلماتیک دولت خود را این‌گونه ستود: «ارمنستان و آذربایجان. ما در آنجا جادو کردیم و [این توافق] بسیار نزدیک است؛ البته اگر نگوییم قبلا توافق شده است.»
بازار
اظهارات او به پیشنهاد ایالات متحده برای اجاره جاده‌ای 43 کیلومتری از استان سیونیک در جنوب ارمنستان به یک شرکت خصوصی آمریکایی به مدت 100سال اشاره داشت که توماس باراک، سفیر ایالات متحده در ترکیه نیز درمورد آن سخن گفته بود (دنیای‌اقتصاد روز چهارشنبه اول مردادماه 1404 در گزارشی با عنوان «محرومیت 99 ساله؛ از حرف تا عمل» به این مساله اشاره کرده و به جزئیات فاش‌شده از سوی یک نشریه اسپانیایی اشاره کرده بود). این طرح به‌عنوان یک «راه‌حل خلاقانه» برای بن‌بست بین آذربایجان و ارمنستان تلقی می‌شود. باکو خواستار کریدور زنگزور است؛ مسیری زمینی که از خاک ارمنستان عبور می‌کند تا به منطقه نخجوان آذربایجان و ترکیه متصل شود.
«الدار ممدوف» تحلیلگر غیرمقیم در «موسسه کوئینسی» بر این باور است که یکی از محورهای مهم طرح آمریکا این است که این دو کشور قفقاز با وجود اختلافات فراوان، در یک چیز وجه مشترک دارند: کاهش نفوذ روسیه در منطقه. استقبال از آمریکا در چنین فضایی قابل بررسی است. در عین حال، با توجه به ادعاهای گذشته علی‌اف مبنی بر اینکه سیونیک «سرزمین باستانی آذربایجان» است و تهدیدهای او برای تصرف آن با زور، ارمنستان به درستی خواسته‌های او را مقدمه‌ای برای الحاق می‌داند. «برندا شفر» از بنیاد نومحافظه‌کار «دفاع از دموکراسی‌ها» (از مدافعان سرسخت الحاق‌گرایی آذربایجان با روابط نزدیک با دولت باکو) صلح ارمنستان و آذربایجان را یک «کریدور ناتو» از ترکیه به آسیای مرکزی می‌داند.
به باور ممدوف، روسیه، پیشنهاد ایالات متحده را تلاشی برای بیرون راندن خود از قفقاز جنوبی می‌داند؛ برداشتی که به نظر می‌رسد ایروان تمام تلاش خود را برای عملی کردن آن انجام می‌دهد. با این حال، مسکو هنوز اهرم‌های قابل توجهی دارد: از مرز ارمنستان محافظت می‌کند، یک پایگاه نظامی در این کشور دارد و بر بخش‌های وسیعی از اقتصاد و زیرساخت‌های آن تسلط دارد. با این حال، چرخش غرب‌گرایانه ایروان تاکنون بیشتر بر لفاظی استوار بوده تا اقدامات ملموس. نیروهای مرزی روسیه چگونه می‌توانند با یک کریدور تحت کنترل آمریکا همزیستی داشته باشند؟ آیا واشنگتن برای محافظت از آن نیرو مستقر خواهد کرد و خطر درگیری با نیروهای روسی در ارمنستان را به جان می‌خرد؟ و آیا ایالات متحده اصلا قدرت و اراده سیاسی لازم برای اجرای چنین توافقی را دارد؟ ممدوف بر این باور است که این طرح در بهترین حالت، یک پیش‌نویس اولیه است که نیاز به مذاکرات فشرده با همه بازیگران منطقه‌ای دارد. در بدترین حالت، یک ترفند جذاب دیگر در تلاش دست نیافتنی ترامپ برای دریافت جایزه صلح نوبل است.
همگرایی واشنگتن- آنکارا در قفقاز جنوبی
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید ایالات متحده از «جادو» برای گرد هم آوردن ارمنستان و آذربایجان برای یک توافق صلح استفاده کرده است. «شان متیوز» در گزارشی در «میدل ایست‌آی» نوشت، در ماه مه، استیو ویتکاف، فرستاده ترامپ به خاورمیانه گفت که ارمنستان و آذربایجان می‌توانند پس از توافق بین خود، به «توافق‌نامه ابراهیم» بپیوندند. سپس، در ماه ژوئیه توماس باراک، دیگر دوست خوب ترامپ (سفیر آمریکا در ترکیه و فرستاده ویژه ترامپ در امور سوریه) گفت که ایالات متحده آماده است تا اجاره 100ساله یک کریدور ترانزیت استراتژیک در مرز ارمنستان را امضا کند. تلاش ترامپ برای زدن مُهر خود بر یک توافق‌نامه صلح از طریق معاملات اقتصادی و توافق‌نامه ابراهیم در حالی صورت می‌گیرد که قفقاز جنوبی در حال تغییر است.
روسیه، قدرت بزرگ تاریخی منطقه در میدان‌های نبرد اوکراین گرفتار شده و اعتبارش به‌عنوان ضامن امنیت در سال2023 (زمانی که آذربایجان در یک حمله برق‌آسا کنترل قره‌باغ کوهستانی را از ارمنستان پس گرفت)، تضعیف شد. ارمنستان مسیحی برای حمایت در برابر آذربایجان به روسیه متکی بود. ایران هم روابط خود را با ارمنستان عمیق‌تر کرده و از پیوندهای امنیتی اسرائیل با باکو نگران است و یک درگیری 12روزه با اسرائیل را پشت سر گذاشته و در تلاش برای تجدید قوا است. با توجه به این مساله، به نظر می‌رسد جایگاه ترکیه در منطقه در حال افزایش است. آمریکا نیز نشان داده است که می‌تواند با ترکیه به‌عنوان قدرت خارجی مسلط در سوریه همکاری کند.
به گفته کارشناسان، نقش باراک در مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان، گواه دیگری است که واشنگتن آنکارا را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای جدید در قفقاز جنوبی می‌بیند. «جورج منشیان»، کارشناس خاورمیانه و قفقاز مستقر در آتن، به «میدل‌ایست‌آی» گفت: «ترامپ نه در ارمنستان سهم دارد و نه در آذربایجان. اما او می‌بیند که یک توافق ممکن است. یک پیروزی.» یورش ایالات متحده به منطقه توسط باراک رهبری می‌شود که در آنکارا با استقبال خوبی روبه‌رو شده است. منشیان افزود که این امر نگرانی‌هایی را مبنی بر اینکه ترامپ این منطقه را امتدادی از ترکیه می‌داند، افزایش داده است. وی گفت: «ایالات متحده در حال حاضر منطقه نفوذی را در سوریه به ترکیه می‌دهد. این واضح است. همین اتفاق در قفقاز جنوبی نیز در حال رخ دادن است.»
ایده اجاره این کریدور توسط ایالات متحده، با رویکرد دولت ترامپ مبنی بر اولویت دادن به معاملات اقتصادی، از جمله کنترل دارایی‌های فیزیکی ایالات متحده، در مناطق درگیری مطابقت دارد. این ایده نتایج متفاوتی داشته است. اوایل امسال، ترامپ گفت که ایالات متحده نوار غزه را تصرف خواهد کرد، فلسطینی‌ها را بیرون خواهد راند و آن را به «ریویرا»ی خاورمیانه تبدیل خواهد کرد. این پیشنهاد به‌عنوان فراخوان پاکسازی قومی فلسطینی‌ها به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفت. میل شدید ترامپ به معاملات تجاری در کشورهایی که تنش‌های فرقه‌ای و منطقه‌ای در آنها شایع است بیشتر مورد استقبال قرار گرفته است. مثال روشن آن سوریه است جایی که این رویکرد از سوی ترکیه و کشورهای خلیج فارس (که خواهان لغو سریع تحریم‌ها بودند) مورد استقبال قرار گرفته است.
به نظر می‌رسد ایده کریدور زنگزور به توافق معدنی که ترامپ در ماه آوریل با اوکراین امضا کرد، نزدیک‌تر است. آذربایجان، صادرکننده بزرگ گاز، آن نوع ثروتی که ترامپ برایش ارزش قائل است به رخ می‌کشد؛ درحالی‌که ارمنستان فقیر است. ارزش قفقاز جنوبی برای ایالات متحده این است که این منطقه توسط مسیرهای تجاری، از جمله کریدور میانی که هدف آن اتصال آسیا و اروپا با دور زدن روسیه و ایران است، در هم آمیخته شده است. «پیتر فرانکوپان»، متخصص مسیرهای تجاری در دانشگاه آکسفورد می‌گوید که اداره این کریدور توسط یک طرف سوم «در اصل ایده بدی نیست»، اما با موانعی روبه‌رو است. او گفت: «اول، پیشنهاد ایالات متحده این است که این یک تلاش تجاری است؛ به این معنی که باید برای سودآوری اداره شود. بنابراین یک اپراتور باید واضح و مطمئن باشد که می‌تواند بازگشت سرمایه داشته باشد.» در ژانویه، ارمنستان نیروهای خود را جایگزین نیروهای روسی در گذرگاه مرزی جنوبی خود (با ایران) کرد. مسکو پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ناظر بر این گذرگاه بود. فرانکوپان، نویسنده کتاب «جاده‌های ابریشم» افزود: «روسیه احتمالا به هرگونه حضور ایالات متحده [در کریدور]، چه تجاری و چه غیر آن، واکنش بدی نشان خواهد داد.»
«آلن شادونتس»، متخصص منطقه در دانشگاه آمریکایی ارمنستان می‌گوید: «آذربایجان در حال حاضر روابط امنیتی عمیقی با اسرائیل دارد. باکو میزبان مذاکرات بین سوریه و اسرائیل بوده است. این شهر پر از جاسوسان اسرائیلی است.» ارمنستان نیز روابط دیپلماتیک با اسرائیل دارد. اما استیو ویتکاف در ماه مه گفت که ایالات متحده به دنبال وارد کردن هر دو کشور به توافق ابراهیم است. تحلیلگران منطقه‌ای می‌گویند که این می‌تواند به معنای روابط اقتصادی بیشتر باشد. شادونتس گفت: «ارمنستان به ارتباط با اسرائیل علاقه‌مند است. هر پروژه منطقه‌ای می‌تواند یک راه نجات برای ارمنستان فقیر از نظر منابع باشد.»
آیا ایالات متحده کریدور زنگزور را مدیریت خواهد کرد؟
پیشنهاد باراک برای اجاره کریدور زنگزور با واکنش منفی در ارمنستان روبه‌رو شد. صرف‌نظر از موافقت یا مخالفت ارمنستان (بر اساس دیپلماسی اعلامی یا اعمالی)، کارشناسان می‌گویند ایده اجاره 100ساله که باراک در ملأ عام مطرح کرد، خلاف قانون اساسی ارمنستان است. نیکول پاشینیان، رئیس‌جمهور ارمنستان در حال حاضر تحت فشار تشدید اختلاف با کلیسای کاتولیک حواری ارمنستان است و با نارضایتی رای‌دهندگان طرفدار روسیه که از تمایل این کشور به ایالات متحده نگران هستند، روبه‌رو است. تلاش پاشینیان برای دستیابی به توافق صلح با آذربایجان، با نگاهی به عادی‌سازی روابط با همسایه بزرگ‌تر خود، ترکیه، با احتیاط همراه بوده است. ارمنستان هنوز از شکست نظامی خود در سال 2023 در برابر آذربایجان در شوک است و نگران است که مبادا همسایه‌اش طرح‌های ارضی در استان جنوبی سیونیک؛ جایی که این کریدور در آن قرار دارد، داشته باشد. آذربایجان نیز نمی‌خواهد که این کریدور کاملا توسط ارمنستان کنترل شود. در چنین فضایی بود که باراک اوایل این ماه بحث تصاحب زنگزور و اجاره 100ساله آن را مطرح کرد.
«اولسیا وارتانیان»، تحلیلگر منازعه در قفقاز جنوبی می‌گوید: «قبل از آمریکایی‌ها، اروپایی‌ها این ایده را مطرح می‌کردند.» او گفت که این ایده از پروژه‌های گرجستان، ارمنستان و همسایه شمالی آذربایجان الهام گرفته شده است. بیش از یک دهه پیش، سوئیس در یک توافق مورد حمایت ایالات متحده میانجی‌گری کرد که بر اساس آن کریدورهایی از طریق دو منطقه جدایی‌طلب گرجستان که توسط روسیه کنترل می‌شدند، برای فعال کردن تجارت ایجاد شد. قدرت‌های اروپایی بر اساس آن مدل، یک توافق کریدور را به ارمنستان و آذربایجان ارائه دادند.
به نوشته متیوز، زبان دولت ترامپ نشان می‌دهد که دولت ایالات متحده قفقاز جنوبی را به خاورمیانه عربی نزدیک‌تر از اروپا می‌بیند. منشیان گفت: «ترامپ به اتحادیه اروپا اهمیتی نمی‌دهد. در قفقاز، این موضوع به ویژه آشکار است.» منشیان گفت تمرکز بر توافق‌نامه‌های ابراهیم «چیزی» در مورد تعادل واقعی قدرت در میدان می‌گوید. در سال2023، امارات متحده عربی به‌عنوان بزرگ‌ترین منبع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ارمنستان ظهور کرد. شرکت دولتی اماراتی مصدر، تولیدکننده انرژی‌های تجدیدپذیر، در حال ساخت بزرگ‌ترین نیروگاه انرژی خورشیدی ارمنستان است. این شرکت در حال حاضر یک نیروگاه در آذربایجان دارد. وابستگی به این تجارت به ویتکاف کمک می‌کند تا با مُهر ترامپ، قراردادی را امضا کند. اما ایالات متحده با یک رقابت اقتصادی واقعی روبه‌رو است. هفته گذشته، ارمنستان برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای درخواست داد. باراک گفت: «این [سازمان] با همه معامله و تجارت می‌کند. جایی که شرق با بسفر و داردانل به غرب می‌رسد؛ با دریای سیاه، دریای اژه، دریای مدیترانه، جاده ادویه؛ همه‌چیز از آنجا عبور می‌کند. ترکیه در میان همه اینها قرار دارد، درست مانند آذربایجان و ارمنستان.»