کرمان رصد - دیجی کالا / آسمان شب همیشه محلی برای رمز و راز، زیبایی و الهام بوده است. اما گاهی، این بوم تاریک ستاره‌پوش با پدیده‌ای شگفت‌انگیز روشن می‌شود که ذهن انسان را از هزاران سال پیش تا امروز به خود مشغول کرده است: شفق قطبی. این پدیده‌ی جادویی که همچون پرده‌هایی رنگین در آسمان می‌رقصد، نه‌تنها منظره‌ای خیره‌کننده را رقم می‌زند، بلکه در دل خود داستانی علمی و کیهانی را حمل می‌کند. شفق‌های قطبی نمایشی از انرژی خورشیدی و میدان مغناطیسی سیاره زمین‌اند؛ نمایشی که ریشه در فعالیت‌های خورشید دارد و ردپای آن را می‌توان در دل منظومه شمسی و حتی تا مرزهای کهکشان راه شیری دنبال کرد. در این مقاله، با هم به سراغ چیستی شفق قطبی، نحوه‌ی شکل‌گیری آن، مکان‌هایی که می‌توان آن را دید و همچنین نکات علمی، فرهنگی و تاریخی پیرامون آن می‌رویم.
شفق قطبی چیست؟
شفق قطبی یا «Aurora» یکی از خیره‌کننده‌ترین پدیده‌های طبیعی در آسمان شب به طور کلی‌تر، در تمام کهکشان است؛ پرده‌هایی از نور که با رنگ‌های سبز، قرمز، بنفش و گاه حتی آبی در آسمان رقصیده و تجربه‌ای فراموش‌نشدنی برای بینندگان خود رقم می‌زنند. اما این پدیده‌ی زیبا درواقع حاصل برخورد علم و طبیعت است؛ رخدادی که ریشه در فعالیت‌های خورشیدی و ویژگی‌های مغناطیسی زمین دارد.
برای درک شفق قطبی، باید ابتدا به خورشید نگاه کنیم. خورشید، ستاره‌ای فعال و پرتلاطم در مرکز منظومه شمسی است که همواره ذرات بارداری را در قالب «باد خورشیدی» به فضا منتشر می‌کند. این ذرات پرانرژی، در صورت برخورد با میدان مغناطیسی زمین، می‌توانند وارد لایه‌های بالایی جو شده و با مولکول‌های گاز – به‌ویژه اکسیژن و نیتروژن – برخورد کنند. نتیجه‌ی این برخورد، تولید نورهای درخشان در ارتفاعات بالا و شکل‌گیری شفق قطبی است.
بازار
![]()
رنگ‌های مختلف شفق، بستگی به نوع گاز و ارتفاع برخورد دارند. مثلاً رنگ سبز، که رایج‌ترین رنگ شفق است، حاصل برهم‌کنش ذرات خورشیدی با اکسیژن در ارتفاع حدود 100 تا 250 کیلومتری از سطح زمین است. قرمز نیز حاصل همین تعامل در ارتفاع‌های بالاتر است. درحالی‌که نیتروژن باعث ایجاد رنگ‌هایی در طیف آبی و بنفش می‌شود.
شفق قطبی عموماً در عرض‌های جغرافیایی بالا، نزدیک به قطب شمال و جنوب، دیده می‌شود؛ جایی که میدان مغناطیسی زمین به ذرات خورشیدی اجازه ورود به جو را می‌دهد. این پدیده، اگرچه در ظاهر یک نمایش نورانی خیره‌کننده است، اما پشت پرده‌ی آن، فیزیک پیچیده‌ی پلاسما، رفتار ذرات باردار و تعامل میان زمین و خورشید نهفته است.
از آنجا که شفق‌ها نشانه‌ای مستقیم از فعالیت خورشیدی و طوفان‌های ژئومغناطیسی هستند، می‌توان آن‌ها را ابزار مهمی برای مطالعه‌ی خورشید، میدان مغناطیسی زمین و حتی تأثیرات فضا بر فناوری‌های انسانی دانست. سیستم‌های ارتباطی، ماهواره‌ها، و حتی پروازهای هوایی می‌توانند از فعالیت‌های شدید خورشیدی و شفق‌های قوی تأثیر بپذیرند.
شفق قطبی، اگرچه پدیده‌ای علمی است، اما همچنان در ذهن بسیاری از مردم، تصویری اسطوره‌ای دارد. نوری از آسمان که همزمان رازآلود، الهام‌بخش و علمی است و تا امروز یکی از شگفت‌انگیزترین نشانه‌های پیوند بین زمین و کیهان باقی مانده است.
شفق قطبی در ایران
وقتی نام شفق قطبی به میان می‌آید، ذهن بیشتر افراد به‌سرعت به کشورهایی مانند نروژ، کانادا یا ایسلند می‌رود. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش در عرض‌های میانی، به‌طور سنتی در مناطق رویت شفق قرار نمی‌گیرد. اما در سال‌های اخیر، شگفتی‌هایی رخ داده که نشان می‌دهد این پدیده‌ی بی‌نظیر می‌تواند – هرچند به‌ندرت – در آسمان ایران نیز مشاهده شود.
شفق‌های قطبی در مناطقی با عرض جغرافیایی بالاتر و نزدیک به قطب‌ها به‌صورت منظم و گسترده دیده می‌شوند، اما گاهی طوفان‌های خورشیدی شدید و استثنایی می‌توانند محدوده‌ی رویت شفق را به عرض‌های پایین‌تر گسترش دهند. در سال 1403 هجری شمسی (2024 میلادی)، یکی از شدیدترین طوفان‌های ژئومغناطیسی دهه‌های اخیر رخ داد و باعث شد که مناطق شمالی ایران – از جمله گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی، آستارا و حتی بخش‌هایی از خراسان شمالی – بتوانند شفق‌هایی کم‌نور اما واقعی را مشاهده کنند.
عکس‌هایی از این پدیده که توسط منجمان آماتور ایرانی ثبت شده بود، در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های علمی منتشر شد و موجی از شگفتی و هیجان را میان علاقه‌مندان به نجوم ایجاد کرد. این رخداد ثابت کرد که حتی اگر ایران در منطقه‌ی معمول شفق نباشد، وقوع چنین پدیده‌هایی به‌هیچ‌وجه غیرممکن نیست.
از منظر علمی، با افزایش فعالیت‌های خورشیدی و ورود زمین به فازهای اوج چرخه‌ی خورشیدی، احتمال گسترش مناطق رویت شفق در عرض‌های میانی افزایش می‌یابد. بنابراین انتظار می‌رود که در سال‌های آینده، شفق قطبی (هرچند بسیار ضعیف‌تر از حالت معمول آن) بار دیگر در برخی نقاط ایران قابل مشاهده باشد. مناطق شمال غرب ایران، به‌ویژه نواحی کوهستانی با آسمانی تاریک و بدون آلودگی نوری، بهترین گزینه‌ها برای ثبت شفق هستند. همچنین با استفاده از ابزارهایی مانند دوربین‌های DSLR با نوردهی بالا و فیلترهای مخصوص، می‌توان حتی ردهای ضعیف شفق را نیز شناسایی کرد.
با گسترش آگاهی عمومی، ابزارهای پیش‌بینی آنلاین و تقویم‌های نجومی، علاقه‌مندان به نجوم در ایران اکنون بیشتر از همیشه به دنبال ثبت این لحظات نادر هستند. شفق قطبی در ایران شاید همچنان یک رویداد کمیاب باشد، اما بدون شک یکی از زیباترین تجربه‌هایی‌ست که می‌تواند چشمان رصدگران آسمان را روشن کند.
شفق قطبی در کدام کشورها دیده می‌شود؟
اگرچه شفق قطبی به‌طور طبیعی در مناطق نزدیک به قطب‌های زمین رخ می‌دهد، اما بسته به شدت فعالیت‌های خورشیدی و شرایط جغرافیایی، دامنه‌ی قابل مشاهده‌ی آن می‌تواند تغییر کند. در نیم‌کره‌ی شمالی، مناطقی که در عرض جغرافیایی 65 تا 75 درجه شمالی قرار دارند، بیشترین شانس را برای تماشای شفق قطبی دارند. این نوار که به «بیضی شفقی» (Auroral Oval) معروف است، هرچه فعالیت خورشید شدیدتر باشد، گسترده‌تر می‌شود.
در این فهرست، نروژ، سوئد، فنلاند، روسیه، کانادا و آلاسکا از جمله بهترین مقاصد جهان برای رصد شفق قطبی محسوب می‌شوند. در این کشورها، مخصوصاً در فصل زمستان که شب‌ها طولانی‌ترند و آسمان تاریک‌تر است، نمایش‌های نوری چشم‌گیری دیده می‌شود. در نیم‌کره‌ی جنوبی نیز کشورهایی مانند نیوزیلند و جنوب آرژانتین یا جنوب استرالیا می‌توانند در شرایط خاص، شفق جنوبی را مشاهده کنند، هرچند که به‌دلیل موقعیت اقیانوسیه‌ی قطب جنوب، دسترسی به مناطق مناسب کمتر از نیم‌کره‌ی شمالی است.
در میان کشورهای اسکاندیناوی، شفق قطبی در فنلاند و نروژ به‌قدری رایج است که تورهای تخصصی شفق‌گردی به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری این مناطق تبدیل شده‌اند. در منطقه‌ی لاپلند فنلاند، بسیاری از هتل‌ها طراحی خاصی دارند تا گردشگران بتوانند از داخل اتاق‌های شیشه‌ای خود این پدیده را تماشا کنند.
روسیه نیز با گستردگی جغرافیایی عظیم خود، به‌ویژه در بخش‌های شمالی مانند مورمانسک، از جمله کشورهایی است که همواره شاهد شفق‌های زیبا و رنگارنگ است. در واقع، شفق قطبی در روسیه به‌دلیل موقعیت عرضی و نزدیکی به قطب، یکی از پایدارترین نواحی برای رصد این پدیده است. همچنین، در بخش‌هایی از کانادا، مخصوصاً استان یوکان و نواحی شمالی آلبرتا و بریتیش کلمبیا، شفق‌ها به‌قدری قوی و درخشان‌اند که حتی در حومه‌ی شهرهای دورافتاده نیز می‌توان آن‌ها را دید.
در مجموع، اگر بخواهید بهترین تجربه‌ی دیدن شفق قطبی را داشته باشید، باید کشورهایی را هدف قرار دهید که در نزدیکی دایره‌ی قطبی شمالی قرار دارند. هرچه به این ناحیه نزدیک‌تر باشید، احتمال دیدن این رقص نور بیشتر خواهد بود. همچنین، سفر در ماه‌های زمستانی که آسمان شفاف‌تر است، شانس شما را برای تماشای شفق بیشتر می‌کند.
عکس شفق قطبی
یکی از اصلی‌ترین دلایلی که باعث شده شفق قطبی این‌قدر مورد توجه قرار بگیرد، نه‌تنها زیبایی بصری آن در لحظه، بلکه جذابیت بی‌نظیرش در عکس‌هاست. ثبت عکس شفق قطبی همیشه یکی از محبوب‌ترین سوژه‌ها برای عکاسان طبیعت و نجوم بوده است. ترکیب رنگ‌های سبز، بنفش، صورتی و آبی در پس‌زمینه‌ی تاریک آسمان، آن‌هم در کنار مناظری چون کوهستان‌های برفی یا دریاچه‌های یخ‌زده، تصاویر خارق‌العاده‌ای خلق می‌کند.
برای گرفتن عکس شفق قطبی، باید ابزار مناسبی در اختیار داشت. استفاده از دوربین‌های DSLR یا بدون آینه با توانایی نوردهی بلندمدت، لنزهای واید با گشودگی دیافراگم بالا (مثلاً f/2.8 یا پایین‌تر) و سه‌پایه‌ی ثابت از ضروری‌ترین تجهیزات برای این نوع عکاسی است. همچنین، به‌دلیل سرعت تغییر فرم و موقعیت شفق‌ها، تنظیم دستی فوکوس و نوردهی دقیق بسیار مهم است.
بسیاری از عکس‌های معروف شفق که در اینترنت و رسانه‌ها منتشر می‌شوند، در مناطقی مانند نروژ، ایسلند، آلاسکا و کانادا گرفته شده‌اند. در ایسلند، به‌دلیل آب‌وهوای متغیر و آسمان پاک در شب‌های سرد زمستانی، فرصت‌های فوق‌العاده‌ای برای شکار شفق‌ها وجود دارد. در واقع، شفق قطبی در ایسلند نه‌تنها یک پدیده طبیعی، بلکه به یکی از نمادهای گردشگری این کشور تبدیل شده است. امروزه برخی تورهای گردشگری ویژه‌ی عکاسان طراحی شده‌اند که افراد را به مکان‌هایی خاص برای عکاسی از شفق‌ها می‌برند. این تورها با راهنمایی متخصصان و تجهیزات حرفه‌ای همراه‌اند تا مسافران بتوانند تجربه‌ای ناب از عکاسی نجومی داشته باشند.
اگرچه شفق‌ها به‌صورت طبیعی با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شوند، اما لنز دوربین به‌دلیل حساسیت بیشتر به نور، رنگ‌ها و جزئیاتی را ثبت می‌کند که ممکن است چشم انسان به‌خوبی آن‌ها را تشخیص ندهد. به همین دلیل است که بسیاری از مردم برای دیدن «واقعی» شفق، ترجیح می‌دهند نه‌تنها آن را ببینند، بلکه عکس‌های به‌یادماندنی از آن نیز ثبت کنند؛ عکس‌هایی که فراتر از زیبایی، ثبت لحظه‌ای از ارتباط مستقیم زمین با خورشید در دل منظومه شمسی است.
آیا شفق قطبی خطرناک است؟
از آن‌جایی که شفق قطبی جلوه‌ای از تعامل میان خورشید و جو زمین است، برخی ممکن است این سؤال را مطرح کنند که آیا این پدیده زیبا می‌تواند خطرناک هم باشد؟ پاسخ کوتاه این است که شفق قطبی برای انسان‌ها روی زمین خطری مستقیم ندارد. اما اگر دقیق‌تر بررسی کنیم، در پشت این نورهای رنگارنگ، فرایندهایی در حال وقوع‌اند که می‌توانند تأثیراتی غیرمستقیم و گاه جدی ایجاد کنند.
شفق قطبی زمانی رخ می‌دهد که ذرات باردار منتشرشده از سوی خورشید وارد میدان مغناطیسی زمین می‌شوند و به جو بالایی آن برخورد می‌کنند. در طول این فرایند، انرژی زیادی آزاد می‌شود که در قالب نورهای مرئی و فرابنفش به سطح زمین می‌رسد. اگرچه این تابش‌ها در ارتفاعات بالا اتفاق می‌افتند و به زمین نمی‌رسند، اما فعالیت خورشیدی شدید که باعث شفق می‌شود، می‌تواند برای تکنولوژی و ارتباطات مشکلاتی ایجاد کند.
در واقع، آنچه به‌عنوان «خطر» شفق قطبی مطرح است، به طوفان‌های ژئومغناطیسی مربوط می‌شود که همزمان با آن رخ می‌دهند. این طوفان‌ها ممکن است باعث اختلال در عملکرد ماهواره‌ها، کاهش دقت GPS، آسیب به شبکه‌های انتقال برق و اختلال در ارتباطات رادیویی شوند. در سال 1989، یک طوفان خورشیدی قوی باعث قطع برق در کل استان کبک کانادا شد. همچنین برخی از هواپیماهایی که در مسیرهای قطبی پرواز می‌کنند، در زمان وقوع این پدیده ناچار به تغییر مسیر می‌شوند تا از خطرات احتمالی دور بمانند.
برای فضانوردان و ماهواره‌های در حال فعالیت در مدار پایین زمین نیز، این طوفان‌ها می‌توانند تهدیدی جدی باشند. زیرا میزان تشعشعات کیهانی در این شرایط افزایش می‌یابد و به تجهیزات الکترونیکی یا حتی سلامت فضانوردان آسیب می‌رساند. در عین حال، لازم به تأکید است که برای افرادی که در سطح زمین و به‌ویژه در نواحی قابل سکونت زندگی می‌کنند، شفق قطبی خطری ندارد و تنها باید آن را یک پدیده‌ی طبیعی زیبا و الهام‌بخش دانست. البته توجه به پیش‌بینی‌های هواشناسی فضایی در زمان وقوع طوفان‌های شدید خورشیدی برای خلبانان، اپراتورهای مخابراتی و مهندسان ماهواره‌ای ضروری است.
شفق قطبی در روسیه
شفق قطبی در روسیه یکی از پایدارترین و باشکوه‌ترین جلوه‌های این پدیده در نیم‌کره شمالی است. روسیه به‌دلیل وسعت عظیم و موقعیت جغرافیایی خاص خود، بخش‌هایی از خاکش را در منطقه‌ی دایره‌ی قطبی جای داده است. شهر مورمانسک در شمال غربی روسیه، که یکی از بزرگ‌ترین شهرهای شمالی جهان است، به‌عنوان یکی از مقاصد اصلی مشاهده شفق در این کشور شناخته می‌شود.
در این نواحی، شفق‌ها نه‌تنها در فصل زمستان، بلکه گاهی در پاییز و اوایل بهار نیز قابل مشاهده‌اند. سرمای شدید هوا، شب‌های طولانی و آسمان پاک، ترکیبی مناسب برای شکار شفق‌ها ایجاد می‌کند. این مناطق به‌ویژه در بین عکاسان حرفه‌ای و گردشگران علاقمند به نجوم بسیار محبوب هستند.
شفق قطبی در فنلاند
شفق قطبی در فنلاند تقریباً یک پدیده‌ی روزمره در منطقه‌ی لاپلند این کشور است. به‌طوری‌که در ماه‌های سرد سال، می‌توان در بیش از 200 شب از سال شفق را مشاهده کرد. همین امر باعث شده که این منطقه به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری شفق در جهان تبدیل شود.
برخی از هتل‌ها در فنلاند به‌صورت خاص طراحی شده‌اند؛ اتاق‌هایی با سقف‌های شیشه‌ای یا گنبدی که به مهمانان اجازه می‌دهد بدون خروج از اتاق، شفق را تماشا کنند. لاپلند همچنین میزبان تورهای سافاری شفق است که علاقه‌مندان را با اسنوموبیل یا سورتمه به دل طبیعت می‌برد تا این پدیده را در اوج شکوهش تجربه کنند.
شفق قطبی در نروژ
نروژ به‌ویژه در نواحی شمالی مانند ترومسو، یکی دیگر از بهترین مقاصد برای مشاهده شفق قطبی است. ترومسو به‌عنوان «پایتخت شفق قطبی» در اروپا شناخته می‌شود. در این منطقه، شرایط جوی پایدار، آسمان روشن و نزدیکی به دایره‌ی قطبی شمالی، ترکیبی ایده‌آل برای رصد شفق فراهم می‌کند.
علاوه بر زیبایی‌های طبیعی، نروژ زیرساخت‌های پیشرفته‌ای برای گردشگری علمی دارد. تورهای شفق، کلاس‌های عکاسی، نمایشگاه‌های نجومی و رصدخانه‌ها در اختیار علاقه‌مندان قرار دارند.
شفق قطبی در ایسلند
شفق قطبی در ایسلند نیز بسیار محبوب است، به‌ویژه به‌دلیل تضاد جالبی که بین مناظر زمستانی، آتشفشان‌های خاموش، چشمه‌های آب‌گرم و نورهای رقصان آسمان ایجاد می‌شود. ایسلند یکی از معدود کشورهایی است که در آن می‌توان در حالی‌که در یک چشمه‌ی آب‌گرم طبیعی نشسته‌اید، شاهد شفق قطبی بود.
فصل زمستان، به‌ویژه از نوامبر تا مارس، بهترین زمان برای رصد شفق در ایسلند است. در این ماه‌ها، شب‌های طولانی و آسمان صاف، شانس دیدن شفق را افزایش می‌دهند. به همین دلیل، گردشگران زیادی از سراسر جهان در این ماه‌ها به ایسلند سفر می‌کنند تا از نزدیک این پدیده‌ی بی‌نظیر را تجربه کنند.
ارتباط شفق قطبی با خورشید و چرخه‌های خورشیدی
در ظاهر، شفق قطبی یک پدیده‌ی جوی و نوری است؛ اما ریشه‌ی اصلی آن به‌طور مستقیم به فعالیت‌های خورشیدی بازمی‌گردد. خورشید در بازه‌های زمانی حدوداً 11 ساله، وارد دوره‌هایی از بیشینه و کمینه‌ی فعالیت مغناطیسی می‌شود. این دوره‌ها، که با نام «چرخه‌های خورشیدی» شناخته می‌شوند، نقش تعیین‌کننده‌ای در تعداد و شدت شفق‌های قطبی دارند.
در زمان‌هایی که خورشید در بیشینه‌ی فعالیت خود قرار دارد، لکه‌های خورشیدی بیشتر شده و طوفان‌های خورشیدی قوی‌تری به وجود می‌آیند. این طوفان‌ها، مقادیر زیادی از ذرات باردار را به سوی فضا پرتاب می‌کنند و در صورتی که زمین در مسیر این ذرات قرار بگیرد، شدت شفق‌ها افزایش پیدا می‌کند.
در همین زمینه، سازمان‌هایی مانند NASA و ESA برنامه‌های نظارتی ویژه‌ای برای پایش فعالیت‌های خورشیدی دارند. ماهواره‌هایی مانند سوهو (SOHO) و سولار داینامیکس آبزرواتوری (SDO) به طور پیوسته رفتار خورشید را رصد می‌کنند و داده‌هایی در اختیار دانشمندان قرار می‌دهند که به پیش‌بینی زمان وقوع شفق‌ها کمک می‌کند.
با دانستن این نکات، می‌توان نتیجه گرفت که مشاهده شفق‌های قطبی نه فقط به شانس و مکان، بلکه به درک علمی از رفتار خورشید نیز وابسته است. در حال حاضر، جهان وارد چرخه‌ی بیست‌وپنجم فعالیت خورشیدی شده است و دانشمندان انتظار دارند که در سال‌های 2024 و 2025 شفق‌های قطبی بیشتری از حالت عادی دیده شوند؛ حتی در مناطقی فراتر از عرض‌های جغرافیایی قطبی.
تفاوت شفق‌های قطبی شمالی و جنوبی
با اینکه هم شفق شمالی (Aurora Borealis) و هم شفق جنوبی (Aurora Australis) در اثر برخورد ذرات باردار خورشیدی با جو زمین به وجود می‌آیند، اما تفاوت‌هایی میان آن‌ها از نظر موقعیت جغرافیایی، شدت، فراوانی و همچنین امکان مشاهده وجود دارد.
شفق شمالی عمدتاً در نواحی نزدیک به قطب شمال مغناطیسی زمین رخ می‌دهد و در کشورهایی مانند نروژ، سوئد، فنلاند، روسیه، کانادا و آلاسکا قابل مشاهده است. این مناطق هم به‌لحاظ زیرساخت‌های گردشگری و هم از نظر جمعیت‌پذیری بیشتر توسعه‌یافته‌اند. به همین دلیل است که شفق شمالی شهرت و محبوبیت بیشتری دارد.
در مقابل، شفق جنوبی به‌دلیل قرار داشتن قطب جنوب مغناطیسی در مناطق عمدتاً اقیانوسی و دورافتاده، کمتر قابل مشاهده است. در کشورهایی مانند نیوزیلند، جنوب استرالیا و بخش‌هایی از جنوب شیلی و آرژانتین می‌توان شفق جنوبی را در شرایط خاص مشاهده کرد. البته این به آن معنا نیست که شفق جنوبی ضعیف‌تر است؛ بلکه تنها به‌دلیل دشواری دسترسی، کمتر مورد توجه عموم قرار می‌گیرد.
تحقیقات علمی نشان داده‌اند که در بیشتر مواقع، فعالیت شفق‌های شمالی و جنوبی به‌طور همزمان و هم‌راستا اتفاق می‌افتد. این یعنی اگر در آسمان کانادا یک شفق در حال رقص باشد، به احتمال زیاد در همان لحظه، شفقی مشابه در آسمان اطراف قطب جنوب نیز دیده می‌شود؛ هرچند تماشای آن برای انسان بسیار دشوار است. همچنین الگوهای نوری، رنگ‌ها و شدت شفق‌ها در دو قطب زمین تفاوت‌هایی جزئی دارند که هنوز موضوع پژوهش‌های نجومی و ژئوفیزیکی است. این تفاوت‌ها می‌توانند سرنخ‌هایی برای درک بهتر میدان مغناطیسی زمین و ساختار درونی آن فراهم کنند.
بهترین زمان برای دیدن شفق قطبی در سال
یکی از سؤالات متداول درباره شفق‌های قطبی این است که در چه زمان‌هایی از سال می‌توان این پدیده شگفت‌انگیز را بهتر مشاهده کرد. برخلاف تصور بسیاری از افراد، شفق قطبی به‌خاطر سرما ایجاد نمی‌شود، بلکه نتیجه‌ی فعالیت‌های خورشیدی و برهم‌کنش آن با جو زمین است. اما برای دیدن این نورهای رنگارنگ در آسمان شب، باید زمان و مکان مناسبی را انتخاب کرد.
به‌طور کلی، بهترین زمان برای دیدن شفق قطبی، ماه‌های زمستانی نیم‌کره شمالی یعنی از اواخر سپتامبر تا اوایل آوریل است. در این بازه، شب‌ها طولانی‌تر، هوا سردتر و آسمان اغلب صاف‌تر است. در مقابل، در تابستان‌های قطبی که خورشید تقریباً همیشه در آسمان است (پدیده‌ی «خورشید نیمه‌شب»)، شفق‌ها دیده نمی‌شوند چون آسمان تاریک نمی‌شود. در همین راستا، ماه‌های مارس و سپتامبر که حوالی اعتدالین هستند، به‌عنوان فصل طلایی شفق شناخته می‌شوند. در این زمان‌ها، فعالیت مغناطیسی خورشید تمایل بیشتری به ایجاد طوفان‌های ژئومغناطیسی دارد و شانس دیدن شفق افزایش می‌یابد.
از نظر ساعتی، بهترین زمان برای مشاهده شفق قطبی، از ساعت 10 شب تا 2 بامداد است. البته شفق ممکن است زودتر یا دیرتر هم ظاهر شود، اما در این بازه‌ی زمانی احتمال وقوع آن بیشتر است. در برخی مناطق مانند شمال نروژ یا آلاسکا، افراد خوش‌شانس حتی ممکن است شفق را از عصر تا طلوع آفتاب به‌طور متناوب مشاهده کنند.
اما زمان تنها بخشی از ماجراست؛ مکان و شرایط جوی هم اهمیت زیادی دارند. شفق قطبی معمولاً در مناطقی با عرض جغرافیایی بالا دیده می‌شود، به‌ویژه در نواحی نزدیک به دایره قطبی. اگر آسمان ابری یا آلوده باشد، شانس دیدن شفق کاهش می‌یابد. همچنین آلودگی نوری در شهرهای بزرگ باعث می‌شود جلوه‌ی شفق در آسمان محو یا کم‌نور شود.
با پیشرفت فناوری، اکنون وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های متعددی وجود دارند که پیش‌بینی شفق قطبی را به‌صورت زنده ارائه می‌دهند. این ابزارها بر اساس داده‌های ماهواره‌ای از فعالیت خورشیدی، شدت میدان مغناطیسی زمین و شرایط آب‌وهوایی محل، درصد احتمال وقوع شفق در یک منطقه خاص را نشان می‌دهند. از جمله این منابع می‌توان به سایت‌های NASA، Space Weather Live و Aurora Forecast اشاره کرد.
نکته‌ی جالب این است که گاهی حتی در مناطقی دور از قطب، در زمان طوفان‌های شدید خورشیدی، شفق‌های ضعیف‌تری هم دیده می‌شوند. مثلاً در برخی شب‌های خاص، مردم مناطقی از اروپا و حتی ایران توانسته‌اند رد faint از شفق‌ها را در آسمان مشاهده کنند. بنابراین اگر علاقه‌مند به دیدن این پدیده‌ی خیره‌کننده هستید، علاوه بر انتخاب مقصد مناسب، باید با دقت زمان سفر و پیش‌بینی‌های نجومی را بررسی کنید تا شانس بیشتری برای تجربه‌ی شفق داشته باشید.
تأثیر شفق قطبی بر فرهنگ، اسطوره‌ها و هنر
شفق قطبی فقط یک پدیده‌ی علمی نیست، بلکه از دیرباز نقشی اساسی در فرهنگ، اسطوره‌ها و هنر جوامع مختلف ایفا کرده است. اقوام ساکن مناطق قطبی از هزاران سال پیش به این نورهای رقصان در آسمان معنا و مفهوم بخشیده‌اند؛ گاه آن‌ها را نشانه‌ای از خشم خدایان دانسته‌اند و گاه پیام‌آور روح نیاکان و وقایع آینده.
در اساطیر اسکاندیناوی، شفق قطبی بازتاب زره والهالا یا بازتاب نیزه‌های جنگجویان افسانه‌ای بوده است که در آسمان می‌جنگند. در فرهنگ اینوئیت‌ها و دیگر اقوام قطب شمال، شفق گاهی روح مردگان بوده و گاهی مسیری به‌سوی جهان دیگر. در ژاپن، افسانه‌ای رایج است که بچه‌هایی که در زمان وقوع شفق به دنیا می‌آیند، سرنوشت خاصی دارند یا خوش‌اقبال‌تر خواهند بود. در روسیه و فنلاند نیز، شفق‌ها را «روباه آتشین» می‌نامند که با دم خود آسمان را خط می‌زند.
در افسانه‌های یونان باستان، شفق قطبی را به ایزدبانو ائوس (Eos)، الهه سپیده‌دم نسبت می‌دادند که با انگشتان گل‌گون خود آسمان را می‌شکافت تا خورشید طلوع کند. برخی نیز آن را رد پای ارابه‌ی هلیوس، خدای خورشید، می‌دانستند که از شرق به‌سوی آسمان شب می‌تاخت.
در هنر و ادبیات هم، شفق قطبی بارها الهام‌بخش شاعران، نویسندگان، نقاشان و حتی فیلم‌سازان شده است. در داستان‌های علمی-تخیلی، اغلب شفق‌ها نشانه‌ای از دروازه‌های میان‌بعدی یا پیام‌های فضایی هستند. آثار موسیقی الهام‌گرفته از نورهای قطبی نیز در کارنامه آهنگسازانی مانند ژان میشل ژار یا حتی ارکسترهای اسکاندیناویایی دیده می‌شود.
امروزه نیز شفق قطبی یکی از جذاب‌ترین سوژه‌های عکاسی نجومی است. عکاسان حرفه‌ای برای ثبت بهترین لحظه‌ها از این پدیده، سفرهای ویژه‌ای به آلاسکا، ایسلند یا نروژ ترتیب می‌دهند. حتی در برخی فرهنگ‌ها، شفق‌ها هنوز به‌عنوان نشانه‌هایی از انرژی کیهانی یا هماهنگی انسان با طبیعت تفسیر می‌شوند. این نقش گسترده در فرهنگ و هنر نشان می‌دهد که شفق قطبی فراتر از یک پدیده‌ی فیزیکی است؛ نوری از آسمان که ذهن و روح انسان‌ها را در سراسر تاریخ درگیر کرده است. از مراسم سنتی گرفته تا نقاشی‌های مدرن، این نورهای جادویی همچنان یکی از الهام‌بخش‌ترین جلوه‌های طبیعت برای بشر باقی مانده‌اند.
آیا می‌توان شفق قطبی را از فضا دید؟
پاسخ کوتاه این است: بله، شفق قطبی نه‌تنها از سطح زمین، بلکه از فضا نیز به‌صورت خیره‌کننده‌ای دیده می‌شود. در حقیقت، برخی از زیباترین تصاویر ثبت‌شده از این پدیده‌ی جادویی، نه از زمین، بلکه از ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) و سایر فضاپیماها گرفته شده‌اند. زمانی که فضانوردان در مدار پایین زمین (Low Earth Orbit) به دور سیاره می‌چرخند، نمایی پانورامیک و بی‌واسطه از شفق را تجربه می‌کنند؛ شفق‌هایی که مانند نوارهایی درخشان از نور، در لایه‌های فوقانی جو تابیده و منظره‌ای سحرآمیز را ایجاد می‌کنند.
شفق قطبی در واقع در ارتفاعی بین 80 تا 600 کیلومتر از سطح زمین شکل می‌گیرد، جایی که جو رقیق است و ذرات پرانرژی خورشید با مولکول‌های گاز واکنش نشان می‌دهند. ایستگاه فضایی بین‌المللی در ارتفاعی حدود 400 کیلومتر از سطح زمین قرار دارد؛ درست در دل همین منطقه‌ی تابش‌های شفق. به همین دلیل است که فضانوردان می‌توانند نه‌فقط از بالا به پایین، بلکه از پهلو یا حتی از درون برخی لایه‌های نورانی آن عبور کنند. توصیف‌های آن‌ها از این تجربه معمولاً با کلماتی نظیر «جادویی»، «مافوق‌الواقعی» و «نقاشی متحرک کیهانی» همراه است.
علاوه بر ISS، ماهواره‌های هواشناسی و علمی نیز تصاویر بسیار دقیقی از شفق‌ها ثبت می‌کنند. این تصاویر نه‌تنها زیبا هستند، بلکه به دانشمندان کمک می‌کنند تا توزیع ذرات، شدت میدان مغناطیسی، و تغییرات جو زمین را بهتر درک کنند. این موضوع به‌ویژه برای پیش‌بینی وضعیت‌های بحرانی مانند اختلال در ارتباطات ماهواره‌ای یا اختلالات در سیستم GPS اهمیت دارد.
مشاهده شفق قطبی از فضا، یکی از دلایلی است که نشان می‌دهد این پدیده فقط یک رویداد زمینی نیست، بلکه رخدادی فراگیر در اطراف زمین است. حتی در مأموریت‌ها و فضاپیماهایی که در آینده به مریخ، مشتری یا دیگر نقاط منظومه شمسی اعزام خواهند شد، درک بهتر از رفتار ذرات باردار و میدان مغناطیسی زمین می‌تواند به ایمنی فضاپیماها و خدمه آن‌ها کمک کند. این‌گونه می‌توان گفت که شفق قطبی، نه‌تنها تجربه‌ای تماشایی برای ما بر روی زمین است، بلکه برای مسافران فضا نیز یکی از حیرت‌انگیزترین جلوه‌های کیهان باقی می‌ماند؛ نشانه‌ای از ارتباط بی‌واسطه بین خورشید، سیاره زمین، جو، و فضای بیکران اطراف‌مان.
سخن آخر
شفق قطبی، این پرده‌ی نورانی رقصان در آسمان شب، چیزی فراتر از یک پدیده‌ی طبیعی است. هم جلوه‌ای از نیروهای بنیادی کیهانی است و هم آینه‌ای از ارتباط عمیق میان زمین و خورشید. از شمالگان تا جنوبگان، از کوه‌های نروژ تا افق‌های آلاسکا و حتی گاه در آسمان ایران، این نورها برای ما روایت‌گر داستانی علمی، اسطوره‌ای و احساسی‌اند.
در این مقاله تلاش کردیم تا از زوایای گوناگون به بررسی این پدیده بپردازیم؛ از منشأ فیزیکی آن در بادهای خورشیدی تا بازتاب آن در افسانه‌ها، از تجربه‌ی دیدن آن از ایستگاه فضایی تا شانس نادر رویت آن در عرض‌های میانی مانند ایران. شفق قطبی نه‌تنها به ما یادآور می‌شود که در منظومه شمسی و کهکشان راه شیری تنها نیستیم، بلکه نشان‌دهنده‌ی قدرت طبیعت در خلق زیبایی‌هایی است که هنوز هم ما را شگفت‌زده می‌کنند. چه به‌عنوان یک علاقه‌مند به نجوم و چه به‌عنوان یک مسافر مشتاق، اگر زمانی شانس دیدن شفق قطبی را پیدا کردید، بدانید که آنچه می‌بینید، حاصل میلیاردها سال تعامل بین ستاره‌ای است؛ هدیه‌ای از دل کیهان به زمین.