بزرگنمايي:

کرمان رصد - خراسان /تجاوز اسرائیل علیه ایران در شرایطی ادامه دارد که ملت ایران، تجربیات ارزشمندی از دوران 8 سال دفاع مقدس در حوزه اقتصاد را در حافظه خود دارد. بازخوانی این تجربیات می تواند گره گشای برخی از چالش های امروز باشد.
هشت سال دفاع مقدس، تنها روایت نبرد در میدان‌های جنگ نبود؛ بخش مهمی از این حماسه، در جبهه‌ای دیگر رقم خورد؛ جبهه اقتصاد. در شرایطی که کشور تحت شدیدترین فشارهای اقتصادی، تخریب زیرساخت‌ها، کاهش درآمدهای نفتی و تحریم‌های بین‌المللی قرار داشت، مردم و دولت ایران الگویی از تاب‌آوری اقتصادی را به نمایش گذاشتند که امروز، پس از گذشت چهار دهه، همچنان می‌تواند به اشکال مختلف، راهنمای عبور از بحران‌ها باشد.
اقتصاد دفاع مقدس؛ یک آزمون بزرگ
با آغاز حمله عراق به ایران در شهریور 1359، اقتصاد ایران دستخوش دگرگونی های عمیق شد. بخش بزرگی از تاسیسات نفتی کشور به ویژه در جنوب هدف حمله قرار گرفت و صادرات نفت در مقطعی بسیار کاهش یافت. در این شرایط، علاوه بر این که دولت برای مقابله با پیامدهای اقتصادی جنگ تدابیری همچون سهمیه بندی کالاهای اساسی را تدارک دید، اما مدل اقتصاد مردمی در آن دوران از ابعاد مختلف قابل توجه است.
بازار
ستون خیمه؛ مردم و مشارکت اقتصادی
در شرایط آن زمان که به مراتب سخت تر از شرایط کنونی بود، مردم ایران با مشارکت بی نظیر نشان دادند که می توان با همبستگی در حوزه های اقتصادی، ستون خیمه اقتصاد جنگ را استوار نگاه داشت. در سراسر کشور، مساجد، مدارس، هیئت های مذهبی و نهادهای مردمی همچون کمیته امداد امام خمینی به مراکز جمع آوری کمک های مردمی تبدیل شدند. آن هایی که می توانستند نقدی کمک می کردند و آن هایی که توان مالی نداشتند، از انرژی و وقت و زمان خود برای نیازهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی مایه گذاشتند.
شبکه مردمی پشتیبانی
بدیهی است جنس جنگ هایی که امروزه با آن روبه رو هستیم با دفاع مقدس تفاوت های اساسی دارد. با این حال، آن چه مهم است، شکل گیری شبکه مردمی پشتیبانی اقتصادی جنگ است. در دوران هشت سال دفاع مقدس، یک جلوه از مشارکت تولیدی مردم برای تامین نیازهای جنگ بود. امروزه این موضوع، خود را در بسیج مردمی برای زدودن آوارهای احتمالی (همیاری با شهرداری ها)، بازسازی فیزیکی واحدهای اقتصادی، تامین منابع مالی برای برپا ماندن بنگاه های اقتصادی و ... می تواند نشان دهد. همه این ها به یک شبکه مدیریت مردمی احتیاج دارد و آن بازسازی نهاد بسیج یا سازمان های مردم نهاد خوش نام است.
تاب آوری اقتصادی؛ فراتر از شعار
در دفاع مقدس، آن چه امروز از آن با عنوان تاب آوری اقتصادی یاد می شود، در عمل به منصه ظهور رسید. این تاب آوری در حداقل دو بعد خود را نشان داد:
پذیرش محدودیت ها و قناعت مردمی: در دوران دفاع مقدس، فرهنگ صرفه جویی و قناعت توانست بخشی از تمایل به افزایش تقاضا را کنترل کند. همچنین مردم با پذیرش برخی محدودیت ها (که طبیعتاً شکل آن امروزه متفاوت است) شرایط سخت آن دوره را تحمل کردند. موضوع پذیرش درونی شرایط یک اصل مهم برای کنار آمدن با آن، پرهیز از هیجانات اقتصادی و نیز تاب آوری اقتصادی است.
ترویج تولید داخلی و تعاونی ها: در دوران دفاع مقدس، در بسیاری از مناطق، تعاونی های مردمی وتولیدات خانگی جایگزین واردات شدند. تعاونی ها ساختارهای تولید و توزیعی بودند که نقش مهمی در برطرف کردن نیازهای اولیه مردم داشتند. نکته مهم، اتصال تولیدات خانگی به این ساختار اقتصادی بود و این موضوع کمک خوبی به تاب آوری اقتصادی ایران در آن زمان کرد.
میراثی که باید بازخوانی شود
در مجموع، هشت سال دفاع مقدس، میراثی از اقتصاد تاب‌آور مردمی به جا گذاشت که نیازمند بازخوانی و بازآفرینی در سیاست‌های امروز است. اگرچه شرایط امروز با چهار دهه پیش تفاوت‌های بسیاری دارد، اما اصول بنیادین آن تجربه همچنان معتبر است: همبستگی ملی، مدیریت منصفانه منابع و ارتقای سرمایه اجتماعی.
تعاونی ساختاری فراموش شده در اقتصاد ایران
بخش تعاون برخلاف تصویری که شاید در ذهن ها باشد، در اقتصاد نقش های مهمی تاکنون ایفا کرده است. پایداری شغلی، تقویت اقتصاد محلی و توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی از جمله مزیت های حضور این ساختار در اقتصادهاست. زیرا تعاونی‌‌‌ها معمولا ثبات شغلی بیشتری نسبت به سایر بخش‌‌‌ها دارند، چراکه اولویت آن ها حفظ شغل و حمایت از اعضاست. همچنین در مناطق محروم، با ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی محلی و حفظ درآمدها در جامعه، به توسعه اقتصاد محلی کمک می‌کنند. علاوه بر آن، این نوع کسب‌وکارها اعضا را در فرایندهای تصمیم‌گیری مشارکت می‌دهند و به رشد اقتصادی و اجتماعی جامعه کمک می‌کنند.
در ایران، پس از انقلاب یکی از مهم ترین نمودهای اقتصاد ایران، تعاونی ها بوده اند. در بدو انقلاب اسلامی ایران، شروع انقلاب و تظاهرات مردمی عاملی برای به هم پیوستگی و همکاری بیشتر مردم با یکدیگر بود که عمده ترین آن تبلیغاتی بود که جهت وحدت مردم با هم انجام می شد. بر اثر این تبلیغات، مردم خود را موظف به همکاری و همیاری با یکدیگر دانسته و اعتصابات زمان انقلاب و کمبود نسبی کالا نسبت به قبل، موجب شد تا مردم برای رفع نیازهای خود و نیز حفظ وحدت که لازمه آن بود، دست به اقدامات مشارکت گرایانه بزنند. به این ترتیب مراکزی با عنوان فروشگاه های تعاونی اسلامی در محلات مختلف تشکیل شد که سامان دهی همین مراکز در قالب شرکت های تعاونی گامی در جهت توسعه تعاونی ها در کشور شد.
با این حال، این روند در سال های بعد ادامه پیدا نکرد. آمارهای متقنی درخصوص سهم این بخش از اقتصاد ایران وجود ندارد. با این حال برآوردها نشان می دهد که هم اینک بیش از 9 درصد اشتغال کشور و تنها بین 6 تا 7 درصد تولید ناخالص در اختیار این بخش است. این در حالی است که این ساختار در دنیا، حضور به مراتب پررنگ تری در اقتصاد کشورها دارد. به عنوان مثال گزارش شماره 19675 مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد راچدیل اولین تعاونی جهان در انگلستان که اکنون یکی از موفق ترین بانک های تعاونی در این کشور است و همچنین کردیت اگریکول به عنوان برترین بانک فرانسه در 2017 بانک های تعاونی هستند. یا تعاونی کشاورزی ایفکو با گردش مالی (GDP) ، 3,321,512 دلار از کشور هند و همچنین تعاونی بهداشتی «سیستما یونید» با گردش مالی (GDP)، 2,027,885دلار از کشور برزیل جزو برترین تعاونی ها در عرصه کشاورزی محسوب می شوند.
با این اوصاف امید می رود جنگ اخیر، قهراً به نقطه تحولی در نوع نگاه به بخش تعاون در اقتصاد ایران منجر شود.